“Yer üzünün üfüqləri Olimpdə kəsişir…”
Psevdo-Emfiokl
Fəlsəfi və sənət düşüncəsinin tarixi insan varolmasının dərin qədər dərkedilməz qatlarından qaynaqlanır. Boynumuza almalıyıq ki, bu haqda hər nə desək, həqiqətlə uydurma arasındakı sahədə quraşdırdığımız versiya olacaq ki, inanan inanacaq, inanmayan isə versiyanın nəfisliyindən zövq ala biləcək.
Örnəkçün, belə bir versiya:
…İnsanoğlu öz tarixinin lap ilkin çağlarında qaranlıq mağarasında oturub da gözlərini göy üzünə dikərmiş və sığanacağının dərinliyindən aydın görünən “mavi ekranda” xof… səksəkə… qorxu… tərəddüd… gizli ümid və dadlı xəyallarını sərgiləyib də seyrinə dalarmış. Göy üzündə “məskunlaşdırılmış” tanrılar… ilahilər… ruhlar… əcaib-qəraib məxluqat və sehrli qüvvələr ilgəl insanın müəllif iradəsinə tabe olaraq var olmağa başladı. Zaman keçdikcə insanoğlu öz varolmasında yaranan yeni münasibətləri… münaqişələri… problemlərini də göylərə ötürdü: “oralarda” baş verən olayları maraqla izləyən insanoğlu tədricən müəllifliyini unutdu və göydəki tamaşaların fəal tamaşaçısına döndü. Az keçdi, çox keçdi, elə bir məqam yetişdi ki, insanoğlu görüb-duyub anladıqlarını öz içində, ürəyində saxlamaqdan bezikdi və yerindən uru durub ehtiraslı hərəkətlərlə… avazla danışıb-aydırmaqla… qaya üzərindəki rəsmlərlə ÖZÜNÜ ifadə etməyə başladı.
Deyilənə görə, mifoloji düşüncənin sənət təzahürü bu sayaq ayaq açdı, yeriməyə başladı. Gəlişmə zamanı insanoğlu gözlərini tədricən göydən aşağı saldı; indi ətrafında baş verənlərə diqqət yetirməyə başladı: artıq əməllicə mənimsədiyi üsulu işə salıb da yer üzündə baş verənləri öncə təxəyyülündə, daha sonra kağız, kətan və səhnə üzərinə köçürdü. Bunun ucbatından vahid… parçalanmaz… elmi dillə desək, sinkretik mifoloji düşüncə dini, fəlsəfi və bədii-yaradıcı hissələrə ayrılandan sonra insanoğlu uzun bir müddət yalnız və yalnız öz sosial varolmasında qarşısına çıxan məsələlərlə uğraşdı – nə göyə baxdı, nə içinə: özü quraşdırdığı və mütləq həqiqət kimi qəbul etdiyi “elmi düşüncə”nin imkanlarıyla vərdiş etdiyi Dünyanı dərk və izah etmək əzmində bulundu. …
Çərxi-fələyin hökmü zamanında “oxundu” – düşünən, öyrədərək öyrənən, maddi və mə’nəvi ne’mətləri yaradan insanoğlu gəlişmənin üfüqündə mövcud olan çıxış nöqtəsinə qayıtdı. Qayıtmaya bilməzdi: bu nöqtədən həm nəhayətsiz Göy üzü, həm yaşadığı “fiziki” məkanın sərhədləri, həm də bu günə qədər qaranlıq mağaraya sığınmış, içiylə əlləşən adam apaydın görünməkdədir. (…
Şəxsən mən bu versiyaya inanıram, çünki ərköyün incəliyi xoşuma gəlir…)
Daha dürüst, elmi baxımından dəqiq… tutarlı… “dəmir” məntiqə söykənən “əşyayi-dəlil” tələb edənləri Kamal Abdullanın bütövlükdə elmi və bədii yaradıcılığına, konkret isə rejissordan ötrü daha doğma olan dramaturji “həqiqət-uydurma”larına ünvanlandırıram.
* * *
“… Üfüq şərti şeydir: Hər nəhayətsizlikdən o yana yeni
nəhayətsizlik başlanır…”
Juan Li Fey.
Bir dramaturq kimi Kamal Abdulla inanılmaz qısa bir zamanda iç dünyasının səhnə proeksiyalarından stereoskopik, sferik görüntülər yaratmaq ustalığına aparan yolu dəf etdi. Yolçuluğunun birinci mərhələsinin qənaətləri “Ruh” adlandırdığı pyeslər kitabında toplandı: bu pyeslərin maraq (bəlkə də əndişə…) nəsnəsi insanoğlunun ( mənim, sənin, onun, müəllifin…) ruhu məkanında baş verən olayların virtual proyeksiyalarıydı. Kamalın bu silsilədən pyeslərinə özəl önəm qazandıran məqam ondan ibarətdir ki, bədii araşdırma obyekti də, onu təsvir edən müəllif də bir məkanda üz-üzə dayanıb da bir-birini anlamağa çalışır. Aydın məsələdir ki, ruhun nəhayətsiz məkanında gördüklərini dilə gətirməkdən ötrü dramaturgiyaya qədəm basan Kamal Abdullaya başqa bir leksika, özgə bir sintaksis və, demək caizsə, özəl bir fonetika gərək oldu. Dilçi alim, şair və doğma dilinin həssas daşıyıcısı üçün bu məsələ problem olmadı…
“Ruh” da dərc olunmuş pyeslərin əksəriyyəti səhnə işığını gördü: qaranlıq tamaşaçı salonundan səhnə müstəvisinə gözlərini dikmiş insanlar Kamalın əsərlərində özlərinin ruhi, mənəvi-psixoloji problemlərini seçdi, duydu, yaşadı.
(Səciyyəvidir: “Ruh”dakı pyesləri əsasən gənc rejissorlar səhnələdi, gənc aktyorlar oynadı, gənc tamaşaçılar maraqla izlədi, gənc sənətşünaslar bu sənət və düşüncə olaylarını elmi araşdırma predmetinə çevirdi).
* * *
… Evimə ozan gətirmişəm,
Pərgar pozan gətirmişəm.
Gecə olan işləri
Gündüz yozan gətirmişəm…
El bayatısı.
Şərti olan üfüqün xəyali nöqtəsindən Kamal Abdulla haralara baxır, nələri görür, kimləri düşünür, əcaba?
Çox güman ki, gördüklərinin sırasında elələri var ki, nə saza gəlir, nə sözə; bə’zilərini əlbət elmi təhlilə çəkib düşüncəsinin dəqiq qənaətləri kimi oxucusuna təqdim edəcək, ən incə mətləbləri şe’rə çevirəcək, ən mürəkkəb, çoxqatlı, çox mə’nalı görüntülərini isə önümüzdəki kitabda təqdim etdiyi pyeslər kimi səhnənin güzgüsündə əks olunmaqdan ötrü özünəməxsus dramaturji əsər biçiminə salacaq. …
“Beyrək”, “Şah İsmayıl və ya hamı səni sevənlər burdadı…”, “Casus”…
Bu pyeslər Kamal Abdulla dramaturgiyasının hələ ki üçüncü mərhələsinə aid oluna bilən əsərlərdir ( İkinci mərhələ qısa oldu: bir neçə əsərlə sosial müstəvidə adamların psixoloji problemlərinə toxunan dramaturq “qurdunu öldürdü” və öz mövzularına üz tutdu. “Hələ ki”ni ona görə qullandım ki, əsl iste’dad proqnoza gəlmir – bilmək olmaz şimşək haralara çaxacaq…).
…Artıq Ulu Zamanın nəhayətsizliyində var olan Beyrək, Dədəmiz Qorqud, şair-şahımız İsmayıl Kamal Abdulladan ötrü həm canlı insan, həm mə’nəvi kateqoriya, həm də sirr-müəmmalı anlayışdır. Onun dramaturji təsvirində “insan”ı duyub-anlamaq mümkün , “kateqoriya”nı dərk edib də əxz etmək istisna olunmur, amma və lakin bu üçlüyün sirrini açmaq həm müəllif, həm oxucu-tamaşaçıdan ötrü imkansız. Kamal Abdullanın əqidəsincə – sirr açılırsa, demək əzəldən sirr deyildi…
Təxəyyül üfüqünün sehrli nöqtəsində qəhrəmanlarıyla diz-dizə oturan müəllif ona ürəklərini açan həmsöhbətlərinin sirlərinə məhrəmcəsinə yanaşır: çox bilsə də, cüz’i olanını danışır, yozur, dəyərləndirir. Yəqinliklə bizlərə dediyi bircə budur: “Mənim dərdim nəydi onun (Beyrəyin… Dədənin… İsmayılın… Lələnin… Fatmanın…) dərdi yanında?!”
Cani-dildən Dünyanın büsbütün sirlərinə agah olduğuna inanan, tərəddüd etmədən hamıya dərs verib də həqiqəti bir-iki saatın içində asanlıqla açmaq iddiasında olan dramaturgiya və teatromuzdan ötrü Kamal Abdullanın pyesləri ilk baxışdan yad görünür, amma və lakin özünü ulu türk, böyük İslam və geniş Avropa mədəniyyətlərinin kəsişmə nöqtəsində qərar tutmuş insanoğlu bilirsənsə, Kamal Abdullanın yaradıcı mövqeyi sənə doğma, maraqlı və səmərəli görünəcək… görünməlidir.
Nə xoş ki, gözəlim Azərbaycanın mədəni-mə’nəvi məkanında bu cür insanlar gündən-günə artmaqda!..
* * *
Üfüq məndən qaçmadı,
Məndən uzaqlaşmadı…
K. Abdulla
Rejissor olaraq sevgili dostum Kamal bəyin üç əsərini səhnələmişəm (“Unutmağa kimsə yox” – Gənc Tamaşaçılar Teatrosunda; “Bir-iki bizimki…” – “YUĞ”da; “Casus” – Milli Akademik Teatrosunda…), tələbə və şagirdlərim də tez-tez onun dramaturgiyasına üz tutur, respublikanın bir neçə teatrolarından da xoş xəbərlər gəlir…
Bu yerdə bir sirr açmalıyam: Kamal Abdulla əsərləri üzərində səhnələnən bütün tamaşalara xoşgörüylə yanaşır, izləyir, təbrik edir, minnətdarlığını da bildirir. Amma və lakin (diqqət!) əslində o da tam haqla İbsenin məşhur “Mən istədiyim kimi yazıram, onlarsa bacardıqları kimi səhnələyir…” kəlamını söyləyə bilən dramaturqdur.
İnşaallah, gün gələr teatr sənətimiz də özünü üfüqdə duran varlıq kimi tanıyar.
O zaman aramızdakı ümküsülər nəhayətsizliklərdə duman kimi əriyib də yoxa çıxacaq. Bizə üfüqlərimizi görk etdiyinçün çox sağ ol, Kamal Abdulla.
Vaqif İbrahimoğlu
Şərh yoxdur