Dünyada geopolitik balansın dəyişildiyi, “Azərbaycanda yeni reallıqların yarandığı”, ruhumuzun bütün “əraziləri”nin müqəddəs Vətən savaşına könüllü təslim olunduğu və qələm yerinə daha çox odsaçan silahların və ondan geri qalmayan qəddar ritorikanın önə keçdiyi bu “xaotik” günlərdə heyrətamiz erudisiyaya və universal təfəkkürə malik olan böyük modernist yazıçı, şair, dramaturq, dilçi, semiotik, mifoloq, ictimai xadim, Azərbaycan filologiyasında yeni istiqamətin-mifolinqvistikanın banisi (“bani” sözündən xoşum gəlməsə də!), parlaq şəxsiyyət, antik insan, nəhayət, bütün bu epitet və metonimiyaların fövqündə dayanan əziz dostum, Ustadım Kamal Abdulla haqqında ilk baxışdan yubiley yazısını yazmaq şəxsim üçün (təkəbbürlülük kimi yozmayın “mən”i) çox da müşkül bir nəsnə olmadığını bilənlər bilir; çünki uzun illərdir ki, bir-birimizlə çox möhkəm yaradıcılıq əlaqələrində bulunuruq, “gizli” və “aşkar” kontekst ikimizə də az-çox məlumdur…
İntuitiv hiss edirəm ki, cümləni bir qədər də “irəli” aparmaq olar. Amma gəlmir! Özü də indi yox, bir neçə gündür ki, belədir. Səbəb cümlənin ayaqlarını yerə mismarlayan bu “məlum” sözündə imiş… Unutmuşam, “Yarımçıq Əlyazma”da Kamal Abdulla bizə mesaj yollayır ki, əlyazmalar aydın və şəffaf olanda bir qədər diqqətdən kənarda qalırlar. Əgər kontekst məna bu qədər “aydın”, “şəffaf’ və “məlum”dursa, nədən yazacağam?! Ona görə də “məlum”a təslim oluram! Bəs yazı?!
Bəlkə, personajları ilə “həmsöhbət’ olum? Qəribə görünsə də, ağlıma ilk gələn Qırx oynaşlı Boğazca Fatma oldu. Bütün çıxılmazlıqların açarı ondadır. Argentina Milli Kitabxanasının açarı “kor” dahi Borxesdə olduğu kimi. Amma düşünürəm ki, Boğazca Fatmamız (Başlandı! Yavaş-yavaş özüm də “əzizləyirəm!”) Borxesə rast gəlsəydi, onu da yoldan çıxarardı. Necə ki, müqəddəslik paltarını Dədəmizin əynindən çıxarıb tullayır naməlum tərəfə. Yerdə qalir təkcənə Qorqud. Hə, indi Qorqudu Kamal Abdullanın banisi olduğu Təkcənəlik vaxtına salmaq olar. Qoy Qorqud da özü ilə təkcənə qalıb, sosial status və imtiyazsız yaşamağın necə zülüm olduğunu “dadsın…”.
Bu yerdə ağlıma gələn fikirlərdən özüm də üşənirəm; elə bil Boğazca Fatma Dədəmizi deputat mandatından məhrum edir. Hə, hələ indi-indi anlayıram, o zamanlar bəzi tənqidçilərin bir-birinin səsindən yapışıb (Kamal Abdulla. “Səsimdən yapış” hekayəsi) müəllifin üstünə haqsız yürüş etmələrinin “işıqlı” sirrini, çünki o mandat Dədədən daha çox onlara lazım imiş…

                                  * * *

Özünün sirr hərisçiliyindən heyrətlənən bir insan görmüsünüzmü? Kamal Abdulla özü yazır: “İlahi, mən axı niyə bu qədər sirr hərisçisiyəm?!” Sualın metafizik qatında özünü toplumdan ayırmaq istəməyən, fəqət hansısa mistik bir qüvvənin əli ilə buna “məhkum olunan” bir insanın ağrı, xiffat və nigarançılığı vardır. Bu sirr hərisçiliyi ona nə verib, nə?! Sualı başqa cür qoymaq daha ədalətli olardı:
Ondan nə alıb, nə?!
Cavab sadədir:
Hər şeyi…
Səndən uzaqlarda günəş çıxacaq,
Səndən uzaqlarda yağış yağacaq.
Səndən uzaqlarda Qadin doğacaq
Ağrılı-əzablı yenə də Səni.
(Kamal Abdulla. “Səninki yenə də səndə qalacaq”)

İnsan nəninki ölümündən, heç doğumundan da qaça bilməz. Bir-birimizə, Yerə, Göyə və bütün nəsnələrə çox yaxınıq, şeirin misraları qədər yaxın. Nə olsun şeirdə üç dəfə “uzaqlarda” sözü işlənib. Əsas odur ki, uzaqlıqlar yenə də Səni doğacaq. Bu həm də Müəllifin ağrılı, əzablı yeni doğumu, Rolan Bartın “hay-küylü” “Müəllifin ölümü” konsepsiyasina qarşı (Onun elmi-nəzəri qatını atın bir yana!) bir Şərqli mütəfəkkirin qoyduğu sakit, həlim bir “Heç nə” variantıdır…

                                     * * *

Həmişə düşünmüşəm ki, Kamal Abdullanın sirr hərisçiliyi Tanri layihəsinə uyğyn gəlir; axı, Tanrı da “Hər şey”i “Heç nə”dən var edir! Bizim baxdığımız “heç nə”lərdə o, həmişə sirr görür, müəmma görür. Amma oxucunu heç bir zaman birbaşa o sirrin üstünə aparıb çıxarmır, qoy oxucunun özü , Sehirbaza verdiyi pullara sonradan tamsılayan və təkcənəlik vaxtına grib onu soyan o tacir kimi (Çünki oxucu da günahlardan xali deyil!) fır-fır fırlanıb o yolu tapa bilməsin: “Yol haman yol, şəhər də ki, öz yerində. İnanılası deyil, indiyənə qədər o naçar kişi o nadürüst yolu gedir, gedir, amma neçə ildi bu yol onu bir yana gətirib çıxarmır”. (“Sehrbazlar dərəsi”)
Özünüz deyin: Yol nadürüstdür, yoxsa o naçar kişi?!

                                  * * *

Kamal Abdulla “Bir, iki – Bizimki” pyesinin əvvəlində yazır: “5 şəkildən ibarət, bir-birini anlamaq istəyən və anlamayan, tapmaq istəyən və tapmayan iki nəfərin duyumlar dramı”. İki nəfər, yəni qadın, kişi. Bəs onların eşitdiyi bu nizamlı “söz oyunu” nədir? “Bir, iki -Bizimki. Üç, dörd- qapını ört. Beş, altı – Daşaltı. Yeddi, səkkiz – Firəngiz. Doqquz, on – Qırmızı don”. Əgər sözlər bu qədər rahat qafiyələnirsə, onda yaşamaq niyə bu qədər çətindir? Uşaqlıq səltənətində düşüb qalmiş bu qafiyə düzənini bugünə gətirə bilsək bir-birimizi anlayıb “tapa” bilərikmi?!
Bizi daha çox diqqətdən kənarda qalan, uşaqlıq dünyamızdan qızıl şüa kimi ötüb keçən qafiyələnmiş sözlərin yaratdığı sürreal atmosfer, mistik aura özünə çəkir. “Bir-birini anlamaq istəyən və anlamayan, tapmaq istəyən və tapmayan”ların əslində, bir dəhşətli bəlası vardır: Sözlərə söz kimi baxmaq! Bütün anlamsızlıqların kökündə “işin obrazı” olan sözlər durur! Bugünəcən Kamal Abdullanın da başına nə gəlibsə, sözlərdən gəlib. Böyük Semiotikə naşıcasına dil dərsləri keçmək istəyənlər də olub. Cavabiı isə çox sadə olub: “Mən Azərbaycan dilində deyil, Azərbaycan dili potensialında yazıram”.
Yazıçı mətndə sözlərin şəklini çəkib, kopiyalayıb, tirajlamamalıdır. “Söz varlığın evidir”sə (M.Haydeqqer), öz evimizi niyə məhz sözlərlə “zibilləməliyik?!” Biz sözə hər dəfə təzə doğulan çağaya ilk toxunuşumuz kimi toxunmalıyıq.
Doğuş evində ana qucağına ilk dəfə verilən körpəni yada salın. Çağa ananındır! Amma ana əllərini ustufca, ehtiyatla, ehmalca və heyrətlə uzadir. İnanın, Tanrı da Sözə hər dəfə belə toxunur…
* * *
Bu yerdə özüm də bilmirəm niyə cəllad Məmmədqulu (“Sehrbazlar dərəsi” romanı) yadıma düşdü. Onun sözlərlə nə əlaqəsi? Cəlladın öz oğlunun da başını kəsirlər. O bunu orbadan damcılanan qanın qoxusundan bilir… Karvanbaşınin öz atası cəllad Məmməqulunun ruhu ilə “görüşü” bizcə, dünya ədəbiyyatının ən göynərtili, ən möhtəşəm və ən sarsıdıcı səhnələrindən biridir. Heliosun qayığı missiyasını yerinə yetirən dil fırtınalı okeanlardan keçib yenidən geri qayıtmalıdır! Belə də olur! İndi dil sükutun -meditasiyanın “ağrısız” sahillərinə yetişib. Karvanbaşı böyük ağrısızlığın (Axı, bu da ağrıdır!) qapısı ağzında dayanıb! Va ya həqiqət qapısının! Onu döyüb içəri keçməyə lüzum varmı? Səyyah Sehrbaz doğrumu iş görür? Sonda Səyyah Sehrbaz da öz “sehri”nin ucbatından böyük ağrı ilə – kimsəsiz, məsum uşaqla “yüklənib” qaçır! Onun günahı məsum günahdır! Və oxucu F.Kafka paradoksu ilə üz-üzə durur: “İnsan-insandır! İnsan- insan deyil”.
Qayıdaq yenə də xüsusi qeyd etdiyimiz səhnəyə; Kamal Abdulla dilinin bütün meditativ əsrarəngizliyini, sirriçində sirri içəriləyən, sözdən daha çox sükutun, zikrin, virdin danışdığı səhnəyə – karvanbaşının öz atası cəllad Məmmədqulunun ruhu ilə “dərdləşdiyi” səhnəyə; insanın qanını damarlarında donduran səhnəyə! O səhnəyə ki, əslində, təhtəlşüurumuzda çoxumuz onun həsrətini çəkirik…
Bu bir dil nostalgiyasıdır; dilin konkret olaraq insanın kədərli boyartımını göstərən bir pantomim tamaşasıdır. Burada dil bütöv bir mifoloji sistemi özündə təcəssüm etdirən tam bir kosmosdur! Həm də həmin kosmos bir adama da çevrilə bilir – karvanbaşının özünə…
Karvanbaşı söz-söz necə böyüyüb? Atasının (ruhun!) dilindən eşidilən “Gicinəqulu” kəlməsi karvanbaşının bütün ruhunu uçurdur. Uşaqlığı kino lenti kimi gəlib durur gözünün qabağında. Məlum olur ki, insan böyüyə-böyüyə həm də gözü sözlərdən ayrı düşür. O sözlərdən ki, onlar böyümürlər. Harada deyilib, ərsəyə gəlib, harada ayaq tutub yeriyibsə, elə orada da qalırlar. Sanki insan yalnız uşaqlığının solğun şəklini özüylə dartıb gətirir, vəssalam. Mahiyyət isə qalır. “Karvanbaşı diksindi nə diksindi, gözlərinə bir an içində işıq gəlmədimi? Qəlbi atlandı”. (“Sehrbazlar dərəsi”)
Kamal Abdulla üçün Dilin Zamanı yoxdu (Çünki dilin özü zamandır!); məs. bu cür: XVI əsr Azərbaycan ədəbi dili, XVII, XVIII, XIX və s. Niyə də olsun?! Əgər Dil zamanı yoxdursa, istənilən vaxt istənilən məkandan Dillə kontakta girmək olar. Yəni, hansı nöqtədə durduğundan asılı olmayaraq Dil ruhunu sehrbaz kimi çağıra bilərsən…

Bu ara boyük zəka sahibi Rafiq Əliyevin müsahibəsini oxuyanda heyrətləndim. O zamanın sözlərlə ölçülməsi haqda danışır. Amma Kamal Abdulla bu fikri bir neçə il bundan əvvəl “Edam vaxtını dəyişmək olmaz” hekayəsində maddiləşdirmişdi. Bəlkə də Rafiq Əliyev ondan da əvvəl! Burada “sonra” heç bir rol oynamır. Hekayə haqda vaxtilə yazdiqlarımdan: “Hər dəfə edam vaxtının azaldığını sözlər bəyan edəndə düşünürəm: Nə vaxtsa insanlar zamanı sözlərlə ölçüblər. Sözlər sıra ilə axıb cümlələrə dolarkən, onlarla birlikdə həm də saniyələr, dəqiqələr, saatlar dolub. Sonra məlum sutka – 24 saat dolanda sözlər əlavə günlərə axaraq dağılıb. Bax, cümlələr dolur! Bəs sonra?! Yenə əlavə söz sırası. Əlavə cümlələr. Əlavə edam dirəkləri…”

Əgər indi sizə desəm ki, “yarımistik, yarıreal duyumlar dramı” olan “Bir, iki – bizimki” elə öz adından yaranıb, inanarsınızmı? Və ya “Unutmağa kimsə yox…” kimi 528 səhifəlik möhtəşəm bir romanın uçuş zolağı aşağıdakı 14 sözlü şeirdir, inanarsınızmı?! (Fərqi yoxdur, əvvəl bu 14 söz yazılıb, yoxsa 528 səhifəlik roman…)

Yollar getdi üzü dağa,
Yoxuşlar enişlərdən çox.
Kimsə yox xatırlamağa,
Unutmağa da kimsə yox.
(Kamal Abdulla. “Unutmağa kimsə yox” şeiri)

Nə qədər ki, başı kəsilən sözlərin qan qoxusunu cəllad Məmmədqulu kimi hiss etmiriksə və ya hiss edib o başı dipdiri övlad vücudu kimi köksümüzə sıxmırıqsa, istənilən diskurs ərazisində “cəlladlığımız”ın sonu olmayacaq…
* * *
Kamal Abdulla müsahibələrinin birində trilogiyasını ( “Yarımçıq Əlyazma” “Sehrbazlar dərəsi” və “Unutmağa kimsə yox…” romanlarını) “Bermud üçbucağı” adlandırır. Təbii ki, “stress atmaq üçün” bu fikrə bir az da ironiya qatılmışdı. Əslində, bu çox gözlənilməz, həm də dəqiq cavab idi.
Bermud üçbucağı “Şeytan üçbucağı” da adlanır; anormal qəzaların baş verdiyi zona.

“Yarımçıq Əlyazma” ədəbi cameədə qəfil bir qəza effekti yaratdı, məlum oldu ki, ənənəvi “xilasetmə” tədbirləri bura da “işləmir”, standard ədəbi fiqurlar, tabulaşmış “kriteriyalar” avtomatik yerlə yeksan oldu, amma… və lakin bela ekstremal situasiyada modern ədəbi mühəndislik konstruksiyalarına ehtiyacın yarandığını içəridən qurcuxan qrafomanlar hiss eləsələr də, səslərini çıxarmadılar…
Ədibin sayca dördüncü romanı olan “Sirlərin sərgüzəşti” “Bermud üçbucağı”nı sirli-sehrli bir “dördbucaqlı”ya çevirir. Necə?! Şərti olaraq “Yarımçıq Əlyazma”nı (“Dədə Qorqud”un “qara kitabı”nı) “Yay”, “Sehrbazlar dərəsi”ni “Qış” “Unutmağa kimsə yox… “u “Yaz” (“Çiçəkli yazı”) hesab eləsək, onda avtomatik “Sirlərin sərgüzəşti” romanı “gözəgörünməz yazı makinası tərəfindən yenidən” yazılan, “kağız üzərində, həqiqətən, yoxdan var olan” “Payız” olmalıdır. Təsadüfi deyildir ki, əsər məhz “Payız”la da başlanır…
*
Kamal Abdullanın elmi fəaliyyəti haqqında saatlarla danışmaq olar. (Bu cümlə “ştampı” haradan uçub gəldi? Danış, görüm necə danışırsan?!) Bir də axı nə elmi fəaliyyət?! Məgər ayrılıqda “elmi fəaliyyət” var? Onun üçün belə şeylər yoxdur. Elm onun üçün sınırları məlum olmayan nəhəng bir Yaradıcılıq növü, Qeyri-səlis məntiqlə, vird, vəcd və sonsuz metamorfozlarla iç-içə olan bütöv bir Kosmosdur!
“Bir, iki – bizimki” dramında Qadın Kişiyə deyir: “Bilirsənmi, sənə nə barədə düşünmək imkanı verilibsə, hamısı mövcuddur”. Gözəl sözlərdir! Düşünmə imkanlarımızı ölçə bilən bir cihazın olmaması, zənnimcə, xeyrimizədir…
Əziz dostumun, Ustadımın düşünmə imkanları sərhəd tanımır, mövcud olanlar – yaratdıqları da bunu sübutlayır. Və hər dəfə yeni ampluada, yeni “mən’lə:

Qurban olum, axı mənəm,
Aç qapını bax – mənəm,
Qayıtmışam sağ – mənəm,
Əvvəlki heç mən deyildim…
(Kamal Abdulla. “Qurban olum, axı mənəm”)