12

Bizi o qədər yaradan var ki. Saymaqla qurtarmaz.

Yazıçı Kamal Abdulla ilə müsahibəni təqdim edirik.

– Kamal müəllim, hansı zərurətdən elmi yaradıcılıqdan bədii yaradıcılığa keçdiniz? Bu işdə sizə Umberto Eko faktorunun təsiri olubmu?

– Mənim Mirzə Cəlilə həsr etdiyim şeirim ilk dəfə “Bakı” qəzetində (o zamanların məşhur qəzeti idi) çap olunanda bilirsən neçə yaşım vardı? On altı yaşım vardı və mən orta məktəbin 9-cu sinfində oxuyurdum. Müəllimim rəhmətlik Zərbəli Səmədov təkcə pedaqoq deyildi, alim, ustad idi və 6-cı sinifdən başlayaraq mənə səbirlə şeir yazmağın sirlərini agah edirdi. 8, 9, 10-cu siniflərdə mən yeganə televiziya kanalı olan AzTV-də öz şeirlərimi oxumuşdum. O zaman, əlbəttə ki, alim deyildim, amma görkəmli alim Əli Sultanlının yunan miflərilə bağlı əsərlərini artıq “höccələmişdim”. İndi mən hardan-hara gəlmişəm, özün söylə. Bu barədə Salam və Etimadla söhbətlərimdə ətraflı danışmışam. Sənin sualın məni təkrara saldısa, necə deyərlər, qüsura baxma.

Ekoya gəlincə isə… bu çox sonralar baş verdi. Əlbəttə, Ekonun da təsiri oldu, Borxesin də, Bulqakovun da… Onlardan əvvəl Servantesin, Tolstoyun, Turqenevin, Dostoyevskinin, Mirzə Cəlilin, Əbdürrəhimbəyin, Cavidin, Müşfiqin… Kimlərin təsiri olmadı?!

– Elm, şeir, dram, nəsr – bu çarmıx əzablarına necə dözürsünüz? Hansında özünüzü suda balıq kimi hiss edirsiniz?

– Birtəhər dözürəm. Heç birinə özümü zorlamadığım üçün hər birində rahatam. Amma zaman keçdikcə şeir və dram, elə bil, məndən yavaş-yavaş uzaqlaşdılar.

– Azərbaycan ədəbiyyatında bir Kamal Abdulla imzası var. Aydın məsələdir, kamalınıza heç kimin şübhəsi yoxdur, istər elmi müstəvidə, istər də bədii yaradıcılığınızda. Bəs Abdulla məsələsində necə, özünüzü Allahın qulu hesab edirsinizmi?

– Təkcə mən deyil, hər kəs Allahın yaratdığı bəndədir. Ata-anasının yaratdığıdır. Əcdadlarının  yaratdığıdır. Bizi o qədər yaradan var ki. Saymaqla qurtarmaz.

– “Gizli Dədə Qorqud” monoqrafiyanızda Dədə Qorqudu ilahiləşdirmisiniz. Amma “Yarımçıq əlyazma” romanında bu statusu onun əlindən almısınız. Bu fikir dəyişkənliyini nə ilə izah edirsiniz?

– Biz yenə əvvələ qayıdırıq. Bu sualı mənə həm aşkar, həm gizli şəkildə çox veriblər. Heç bir yerdə “ilahiləşdirmək” olmayıb. Heç bir yerdə “aşağılamaq” da olmayıb. Sadəcə, mən məsələni mifoloji registrdən tarixi (insani) registrə keçirməyə cəhd eləmişəm. Kiminsə nəzərincə bu, alınıb, kimsə bunu anlamayıb. Bu qədər.

– “Yarımçıq əlyazma” romanınıza reaksiyalar gözlədiyinizdən yaxşı oldu, yoxsa gözlədiyinizdən lap yaxşı oldu?

– Əslində nə bunu, nə də onu gözləyirdim. Amma reaksiya çox oldu – bunu etiraf etmək lazımdır. Hətta bu dərəcədə olması bəzilərini qıcıqlandırdı, bəziləri də “təskinliklərini” hədyan yazmaqda tapdılar.

– “Yarımçıq əlyazma” Nobelin darvazalarından içəri keçdi. Maraqlıdır, mükafatı alacağınıza nə qədər inanırdınız?

– Heç inanmırdım. Mənim üçün bəs olan o idi ki, mənim Dastanımdan, mənim Şahımdan danışan bir roman, sən demiş, o darvazadan keçdi, namizədliyi qeydə alındı.

– Mənə elə gəlir ki, sonrakı romanlarınızda postmodernist mövqeyinizdən geri çəkildiniz. Buna səbəb nə oldu? Yoxsa, fikrimlə razı deyilsiniz? Bəlkə, birinci romanınıza ictimai reaksiya sizi buna vadar etdi. Yoxsa, öz daxilinizdən gələn başqa səbəblər var?

– Mən dəfələrlə demişəm. Postmodernizmin müxtəlif istiqamətləri var, o birmənalı bir proses, yaxud dəyər deyil. Bir istiqaməti hər hansı mətnlə öz münasibətini qurmaq, o mətni tamam başqa “dildə” danışdırmaqdı. Ən “salamat” məqam budur. Mən bu istiqamətdə, belə deyək, göründüm. Sakrallığa, mistikaya, fantastik qurmalara meyil hələ postmodernist olmaq deyil. Postmodernizmin ən kəsə, “riyazi” tərifi, məncə, budur: Zorən də olsa, heç kimə oxşamamaq. Herostrat da heç kimə oxşamamaq üçün məbədi yaxmışdı. Postmodernistlər bir bucaqdan baxanda Herostratın nəvələridilər.

Birinci romana ictimai reaksiyaya gəldikdə isə demək lazımdır ki, bu reaksiya son dərəcə müsbət idi. Söyənlər, “vətən xaini” deyənlər də var idi, amma əqlinə, qələminə, vicdanına inandığım adamlar romanı təqdir etdilər. “Dədə Qorqud” deyərkən ağzına çullu dovşan sığışmayanlar gedib Dastanı bir də oxudular ki, görən Kamal Abdulla romanın bu yerini necə yazıb. Hətta məndə belə şübhə var ki, bəzisi ilk dəfə oxudu. Xaricdə çox ciddi alimlər bu roman haqda söz dedilər. Özü də son dərəcə dəqiq, burda çoxunun ağlına gələ bilməyən dəqiq mühakimələr irəli sürdülər. Bax, bunu həzm edə bilməyənlər var. Çünki romana qarşı sxem belə qurulmuşdu: burda tərifləyənlər mənə yarınmaq üçün bunu edirlər. Ordakılara isə əl çatmır, ün yetmir. Bəs nə etməli? Ağzına gələni çirkab kimi axıt getsin. Metod bu idi. Mən bir daha əsər barədə vicdanlı sözünü vicdanla deyənlərə (hətta əsəri qəbul etməyənlərə) təşəkkür edirəm. Həm bizdə, həm xaricdə belələri oldu. Amma elələri də oldu ki, əleyhdarlarımın dəyirmanına dolayısı ilə su tökdülər. Onların “gülünc” ittihamlarına tuş gəlməmək üçün  geri çəkilib ürək sözlərini mənimlə şəxsi söhbətlərinə saxladılar. Acınacaqlıdırmı? Bəli. Həyatdı, mən hamını anlayıram, ən azından, anlamağa çalışıram.

– Son illər niyə  dram yaradıcılığınıza fasilə vermisiniz?

– Bilmirəm. Yəqin, ona görə ki, dram əhvalı məni tərk edib. Dramatik situasiyalar artıq məni cəlb eləmir. Bir də ki, mən bir şeyi dəqiq bilirəm. Mən səhnə üçün yazan dramaturq deyiləm. Mənim pyeslərimi oxumaq, bəyənmək, yaxud bəyənməmək olar. Səhnə isə bir az başqa aləmdir. Məni bu işə üç rəhmətlik dostum həvəsləndirmişdi. Biri böyük teatr xadimimiz Həsən Turabov idi, o biri Vaqif İbrahimoğlu, üçüncüsü Natiq Səfərov. Zaman keçdi, onlar artıq yanımda deyillər. Beləcə, teatr da məndən yavaş-yavaş uzaqlaşmış oldu.

– Siz Şərq yazıçısısınız. Amma elmi, bədii yaradıcılığınızda yunan mədəniyyətinə böyük sevginizi hiss edirik. Sizcə, yunanların nəyi bizdən üstündür? 

– Sualın beləcənə sürüşkən qoyuluşu düz deyil. Hər şeyi üstündür və eyni zamanda, heç nəyi üstün deyil. Mən bilmirəm, bu sualın harasından yapışım tutum ki, düz-əməlli cavab verə bilim.

– Həmişə yüksək vəzifələrdə çalışmısınız. Maraqlıdır, irihəcmli romanlarınızı necə yazırsınız? Birnəfəsə, yoxsa hissə-hissə?

– Birnəfəsə! Ancaq birnəfəsə!

– Sizin üçün ədəbiyyat “həyat” deməkdir, yoxsa həyat “ədəbiyyat” deməkdir? 

– Yəqin ki, həyat ədəbiyyat deməkdir.

– Siz bədii yaradıcılığa başlayanda özünü təsdiq etmiş bir sıra imzalar var idi. Siz onları bir tənqidçi, ədəbiyyatşünas kimi həmişə təqdir etmisiniz. Bəs onlar necə, sizin bədii yaradıcılığınızı xoş qarşıladılarmı?

– Müxtəlif hallar oldu. Bəziləri xoş qarşıladı, bəziləri yox.

– Necə düşünürsünüz, yazıçı üçün rektorluq daha yaxşıdır, yoxsa dövlət müşavirliyi?

– Hər ikisi.

– Artıq peyğəmbər yaşını keçmisiniz, Kamal müəllim, amma mənə elə gəlir, gənclik emosiyalarınız hələ keçməyib. Hansısa “baycanların” fikri doğrudan sizin üçün önəmlidir?

– Yox, qəti önəmli deyil. Fikrini bilməyə çalışdığım bir qisim (az sayda) adam var. Onlardan başqa kim nə deyir, desin. Hədyan deyənlərlə bağlı artıq belə düşünürəm ki, nə etmək olar, oracan anlamışlar.

– Sizə deyirlər ki, Kamal Abdulla kitabdan gəlib. Yazdıqları beyin məhsuludur. Sizcə, bu fikri deyənlərin özləri hardan gəliblər?

– Ustad Borxesi yada salmaq istəyirəm. O deyirdi, mən ədəbiyyata kitabdan gəlmişəm və bununla fəxr edirəm. Mən isə soruşmaq istəyirəm: kitabdan gəlməyənlər də olurmu? O zaman bəs onlar hardan gəlirlər, təzəkdən?!

Mən kənddə böyüməmişəm, bu, belədi. Amma mən Bakıda məhlədə böyümüşəm. Səhər, axşam küçədə olmuşam. Mənim ilk vətənim küçədi. Bu yerlər koloritli yerlər idi. Təzəpir ətrafı, Nərimanov prospekti, Dağlı məhləsi… Orda həyatmı yox idi, münasibətmi başqa idi, nəydi?! O dövrün dostları – məhlə uşaqları indi də mənimlədilər. Onlar üçün vəzifənin, adın-sanın əhəmiyyəti yoxdur. Onların kişi münasibətləri var. Əsas olan kişilikdir, yerdə qalan təfərrüatdır. Bax, mən həmin o kişiliyin ətə-qana dolduğu məkandan – küçədən, məhlədən gəldim. Bir nəfər kənddən gələn çıxıb desin ki, yox, səninki əsl həyat olmayıb, səninki əsl sevgi, əsl nifrət, əsl qəzəb olmayıb, sən bunları kitab oxuya-oxuya öyrənmisən… Deyə bilməz!

– Bəzən müsahibələrinizdə istedadlı gənclər siyahınıza, doğrudan da, istedadlı imzalarla bərabər tamam təsadüfi adamlar da düşür. Necə düşünürsünüz, mərhəmət əsasdır, yoxsa ədalət?

– Mərhəmət.

– Kamal müəllim, cinlə şeytanın fərqi nədir?

– Biri mələkdir, o biri deyil.

– “Yarımçıq əlyazma” romanı böyük reaksiya doğurdu. “Unutmağa kimsə yox” da həmçinin. “Sehrbazlar dərəsi” haqda da eyni fikri demək olarmı? Yoxsa…

– Bunu mən deyə bilmərəm. Sən mənə ədəbiyyatla bağlı suallar verməyə çalışırsansa, ədəbi mənzərəni duymalı, bilməlisən. Cavabı sən verməlisən.

– Siz üç romanınızla nəsr evinin üç divarını tikmisiniz. Bəs romantik evinizin dördüncü divarı nə vaxt tikiləcək?

– Sənin romantik üslubunu davam etdirsək, ev üç divarlı ev olacaq. Belə getsə, deyəsən, dördüncü  divar tikilməyəcək. Arzusuna çatan çatdı. Hövsələdən çıxardılar, həvəsdən saldılar. Amma elə mövcud olan üç roman da bu “qəhrəmanların” hamısına bəs edər.

– Son essenizdə Brodski ilə Səlim Babullaoğlunu, Yaşar Qarayevlə Elçin Səlcuqu müqayisə edirsiniz. Kamal müəllim, mən sizə inanıram, bəs sizcə, oxucular da bu müqayisənizə inanırmı?

– Brodski ilə Səlim yadımdadı, orda hələ Qismət də vardı. Amma Yaşar Qarayevlə Elçin Səlcuqun müqayisəsi yadıma gəlmir. Sən nəyisə qarışdırırsan. Bir də, mən fikrimi deyirəm, inanan da özü bilər, inanmayan da. Zatən, ədəbi proses dediyimiz mənzərə də bu fikirlərin cəmindən yaranır.

– Xalq yazıçısı Anar “Göz muncuğu” povestini yazdı. Demək olar, hamı bu əsər haqda yazdı. Maraqlıdır, keçmiş tənqidçilik ehtirasınız baş qaldırmadı ki, siz də bir məqalə yazasınız?

– Yox, belə bir “tənqidçilik ehtirası” məndə artıq yoxdur. Bəlkə də, nə zamansa yenidən qayıdacaq, deyə bilmərəm. Amma mən fürsətdən istifadə edib Anarı bu uğurlu əsərlə təbrik etmək istərdim.

– Kamal müəllim, sizcə, yarımçıq əlyazmaların yazıldığı sehrbazlar dərəsində doğrudanmı unutmağa kimsə yoxdur?

– Yoxdur! /Axar.az, Kəramət Böyükçöl