Kamal ABDULLA
Vaxt var idi, evlərimizdə bir-birindən kəskin sərhədlə ayrılan iki qisim var idi. Bunların birinin adı Birun, o birinin adı Əndərun idi. Klassik ədəbiyyatımızda bu duruma aid kifayət qədər açıq və gizli işarə var.
Bunların münasibəti, sadəcə, gizlin-aşkar münasibətləri deyil. Bəs o zaman daha nədir?
Birun hamı üçün idi. Qonaqlar, yaxınlar, uzaqlar ancaq birun qisminin içində hərlənə bilərdilər, onlar birundan o tərəfə, yəni, əndəruna keçə bilməzdilər.İnamsızlığın bu həddi haracan desən uzana bilərdi.
Əndərun isə sırf ailə üçün idi. Arvad-uşaq burda biruna həsrət bir halda eynən küçədə çadra örtdükləri kimi əndəruna örtülüb ömür sürərdi. Evin birunu, yaxud küçənin ancaq gözləri açıq qalmış çadralısı – bunlar, təxminən, eyni şeydilər. Yenə eyni inamsızlıq…
Yunan miflərində yerlə göy bir-birindən ayrıldıqları kimi bunlar da nə zamansa bir-birindən ayrılmışdılar. Təkcə ayrılmamışdılar. Hər biri öz məqamında bir imperatorluq yaratmışdı, özünəməxsus mədəniyyət formalaşdırmışdı. Bu, təkcə ədəb və ərkanda, inam və inamsızlıqda özünü göstərmirdi, təhtəlşüurdan (altşüurdan) vurub dil-danışıq qatından keçir, eyni zamanda sosial münasibətlərin bu və ya başqa cür formalaşmasına təsir edirdi.
Əgər biz Birun və Əndərunu açar sözlər kimi götürüb ədəbiyyat və mədəniyyət labirintinə girmiş olsaq, hara gəlib çıxarıq, hansı açmazları yeni rakursdan gözdən keçirə bilərik?! Və ən vacib sual: Bu iki açar sözü bir-birinə calasaq, bundan bir Ariadna ipi çıxarmı ki, girdiyimiz labirintdən cəngavərlər kimi cəsarətlə geri qayıda bilək?!
Bu gün bizə elə gəlir ki, Birun və Əndərun birləşiblər. Bizim evlərdə bu ayrı-ayrı hissələr yoxdur. Sanki onlar ayrı-ayrılıqda bizim həyatımızdan çıxmış kimidirlər. Amma bu yalnız ilk baxışda belə görükür. Əslində, onlar bu gün də birləşməyiblər. Və bu gün də həyatımızda bu, ya başqa şəkildə yaşamağa davam edirlər.
Doğrudur, bu gün Birun da, Əndərun da zahirən yox kimidir. Bu gün həyatımızda bu məqamları birləşdirən bir vahid məkan var. Amma zehnimizdə, dərin düşüncəmizdə onların yeri yenə də ayrı-ayrıdır. Biz hələ də evimizə ailəyə yaxın olmayan bir kəs, hətta qohum gələndə belə evdəki arvad-uşağı iç otağa, ya da mətbəxə, bir söz, gözlə görükməyən yerə yollayırıq. Bunu bəzən açıq şəkildə, bəzən də gözümüzün işarəsi, qaşımızın qalxması ilə edirik. Qıraq baxışdan kənar yer (məsələn, bağ yerində bu, arvad-uşağın adətən görünmədiyi, hətta səsi belə eşidilmədiyi bir həyət guşəsi ola bilər) bugünkü ailənin əndərunudur. Belə bir yumşamış şəkildə olsa da əndərun, aydın məsələdir ki, bu gün də yaşayır.
Və yaxud, biz bu gün öz dəruni hislərimizi valideynlərimizdən gizlədirik. Onların, yəni, valideynlərimizin yanında bir sıra etik görünməyən hərəkətlərimiz (söyüş söyməməkdən tutmuş siqaret çəkməməyə qədər, uşağımızı qucağımıza almamağa qədər) az qala gəncliyin cəngavərlik kodeksinə çevrilir, amma yenə də bizim mənəvi aləmimizin birun qatında qalır, əndərun qatına keçmir.
Hansısa mətndə əsl milli kişi obrazını axtaranda bu adamın öz əzizlərinə bəslədiyi son dərəcə dərin məhəbbət hissinin quru,hətta bəzən qaba şəkildə ifadəsi, məhəbbətin dərin bir qatda gizlədilməsi bizi bihuş və məftun edir və biz ədəbiyyatımızın kişi obrazlarından söhbət düşəndə ilk əvvəl belə xüsusiyyətin sahibindən böyük bir pərəstişlə danışırıq. Mən indi anlamıram. Nə üçün hisslərin belə gizli saxlanması, bu cür kənar gözdən gizlədilməsi müsbət ədəbi priyom kimi təqdir edilməliydi?! Cahandar ağalar, Gəray bəylər öz codluqları ilə hansı məhrəmlik boşluğunu doldururdu?! Yadıma Vaqif Bayatlının həmişəyaşar misraları düşür: “Çox nahaq deyiblər ağlamaz kişi. Kişi də insandı, könlü-gözü var…” Dərin məhəbbət və bağlantı üzərində qurulan hisslərimizin hətta ən yaxınlarımızdan belə gizlin tutulması Birun-Əndərun oyunlarının bu gün üzə çıxan əlaməti deyilmi?! Deyəsən, elədir. Cahandar ağanın qəzəbi tutsa da, elədir.
Yaxud danışığımızda söhbət ailədən, həyat yoldaşından, uşaqlardan düşəndə hətta bəzi yaşlıların bu gün də qızarması, utana-utana “ayıb olmasın”la, “üzr istəyirəm”lə söhbəti davam eləməsi adamlarımızın təfəkküründə hələ də Əndərun adlı və belə bir funksiyalı mənəvi hissənin mövcud olmasına dəlalət etmirmi? Məncə, edir. “Ayıb olmasın” və bu qəbildən olan digər oxşar əttökən ifadələr bu gün danışığımızın əndərun hissəsinin sintaktik-leksik vahidlərdən ibarət keşikçiləridir. Onlar vasitəsilə bu günkü əndərunun siluyetini cıza bilərik.
Biz böyüklərin yanında çəkinib siqaret çəkmirik. Onların yanında balaca uşaqlarımızı qucağa almırıq, öpüb əzizləmirik, tumarlamırıq. Biz öz hisslərimizlə bizə yaxın olmayanların arasına sərhəd çəkib o sərhəddi qırmamaq, yıxmamaq üçün əlimizdən gələni edirik. Bu, Əndərun əxlaqının bizimlə bir hərif kimi oynadığı utancaqlıq oyunu deyilmi? Odur.
Bizim bir qəlb evimiz var. Bütün gizlinlərimiz ordadır. Biz hər kəsi qəlb evimizin içinə buraxmarıq. Olsa-olsa ancaq həndəvərinə buraxarıq. Bu, Əndərunun Biruna bir şıltaqlığı, özünəməxsus qurğusu deyilmi?! Qurğusudur.
Bizim bütün addımlarımız, hərəkət və fəaliyyətimiz, hiss-həyəcanımız, düşüncə və duyğularımız bu gün də Birun-Əndərun oyunlarının, başqa sözlə desək, kələfinin içindədir.
Qəlbimiz bu gün də bizim üçün Əndərunun niqabıdır. Beynimiz bir Birun məkanıdır…
Qərblilər “avam-avam” elə bilir ki, onlarda Birun-Əndərun yoxdur. Bizə də bu belə gələ bilər. Onlar da yanılırlar, biz də yanılırıq. Sadəcə, bu iki məqam, qərblilərdə başqa mental səviyyədə, yaxud kəsiklərdə yerləşir. Onların öz qədim zamanlarında bu iki ayrı məqam əvvəl kəskin (yunan faciələrini – Esxilin, Sofoklun, Evripidin əsərlərini yada salaq – orda xordan çıxıb personaja dönən əvvəl iki, sonra üç, daha sonra dörd aktyorun içindən çıxdıqları xora münasibətləri bir daha dəyişməkdə olan Birun və Əndərunu yada salır), sonra yüngül şəkildə, formal olaraq özünü göstərib, daha sonra yavaş-yavaş silinib gedib. Bu üç mərhələ kifayət dərəcədə sürətlə baş verib.
Qədimdə ümumi dəyərlər daha çox və bir-birinə daha bərk bağlı olub. Bir çox başqa ümumdəyərlər də qeyd eləmək olar. Məsələn, sonradan dinlərin adına çıxılan bir çox etiketləri bu sıradan göstərə bilərik. Bəyəm Qərb üçün, məsələn, qadının başını bağlamaq adəti və məcburiyyəti yox idi? Var idi. Sadəcə, unudulub gedib. Kilsəyə girəndə və yaxud məzar ziyarətinə gedəndə bu adətin dirçəlib canlandığını, onun relikt əlamətlərini kəskin şəkildə və yaxud mümkün qədər simvollaşmış şəkildə bu gün də görürük.
Sadəcə, Birun-Əndərun oyununun Qərbdə calağı tutmayıb. Cücərməyib. Bu oyun Qərbin oyunu ola bilməyib. Şərq isə bu oyunu bu gün də oynamaqdadır. Amma necə?
Kimsə əgər düşünsə ki, “Birun-Əndərun” oyunları həyatımızın ancaq dini-fəlsəfi, əxlaqi-etik səviyyəsindən o tərəfə keçməyib, məncə, yanılır. Bu halın “residivini”, perspektivini bədii mətn səviyyəsində də müşahidə eləmək mümkündür. Mətnin də öz “əndərun-birun” oyunları var. Onları çözmədən müəllifin dərin psixolojisini, altşüurunu, deməyib-demək istədiyini bilmək namümkündür. Bunlar isə bəzən müəllifin şəxsi iradəsinin əksinə mətndə özünəuyğun bir sahman tapır və “nə üçün belədi, başqa cür mümkün deyil?” sualına heç müəllifin özü də cavab verə bilmir. Amma oyun və onun əlamətləri göz qabağındadır. Sual edilə bilər. Nə üçün oyun?! Burda oyunluq nə var? Əlbəttə, oyun! Onun üçün oyun ki, mətnin sahmanı burada xüsusi olaraq qurulur.
Mətndə bu oyunun nədən ibarət olduğunu daha əyani şəkildə nəzərə çarpdırmaq üçün bilərəkdən gizlədilmiş, amma mətnin poetikasının xeyrinə “işləyən” məqamları nəzərdən keçirə bilərik. Belə məqamlar çoxdular. Məsələn, poetik mətndə misranın bəzən ən ağlagəlməz yerində özünü göstərən qafiyəni götürək. Ümumilikdə, qafiyə bir misranı başqa misraya bağlayan poetik vasitədir. Bu gün onun poetik sistemdə xeyli özünəməxsus və əvəzsiz yeri var. Formalaşması qədim poetik dövrlərdən süzülüb gəlir. Belə deyək: poetik dansöküləndə qafiyənin ibtidai formaları (tam təkrar, qrammatik təkrar və s.) özünü göstərir. Təmiz təkrarın qafiyəyə çevrilməsi uzun bir ədəbi prosesdir. Qafiyələr zaman-zaman cürbəcür, növbənöv olublar. Müxtəlif stilistik biçimlərdə təzahür ediblər. Bəzən görürsən ki, onlardan birini əsas qafiyələr cərgəsindən ayırıb misranın içinə (orta mövqeyə) yerləşdirirlər, bu şəkildə sanki bir növ, “gizlədirlər”. Bəs bu belədirsə, o zaman harda baş verir bu kənar gözdən gizlənmə məqamı?! Misranın da öz əndərun hissəsi olmasın?! Varmış. Əlbəttə ki, misranı Əndərunda gizlədirlər. Misranın əndərunu bu şəkildə üzə çıxarıla bilər. Və biz anlarıq ki, indiyənə qədər biz, sən demə, hansısa misranın birununda hərlənə-hərlənə qalmışıq.
Nəticədə, belə və bunun kimi onlarla başqa poetik sirlərin gizləndiyi məqam Əndərun dediyimiz gizli məkanın siluetini, “ətini-canını”, dizaynını düzüb-qoşmağa gətirib çıxarır. Yaxud, çıxara bilər. Biz “qara yeşik” deyilən fiziki obyektin fəaliyyətini bu yeşiyin içinə müdaxilə edərək heç cür öyrənə bilmirik, amma yeşiyin içindən kənara çıxan bəzi hərəkətlər (vurnuxmalar) onun içindəki nəsnələri və orada gedən prosesləri “görməyə” və müəyyən etməyə imkan verə bilər. Eynən gizli Əndərun barədə də aşkar Birundakı “vurnuxmalar” və “var-gəllər” vasitəsilə təsəvvür əldə etmək mümkündür.
Beləliklə, biz hal-hazırda bir sistemli yanaşmanın həndəvərindəyik. Əgər cümlənin (eyni zamanda, əlbəttə ki, misranın…) əndərunundan danışa biliriksə, o zaman cümlələr birliyinin də (loru “tipoqrafiya” dilində desək – abzasın da) əndərunundan danışa bilərik. O zaman hekayənin də, həmçinin istənilən mətnin də əndərunundan danışa bilərik. Sadəcə, bu anlayışların bizim əvvəlcə əxlaqi, sonra kulturoloji, daha sonra ədəbi-bədii təsəvvürümüzdə özünə nə cürə yer eləməsi düşündürücüdür. Özünə yer elədikcə mövqeyi ilə birlikdə adını, formasını da dəyişir. Funksiyasını isə dəyişmir, bəlkə onu qovub-qovub bir qədər də dərində gizləyir. Artıq bir sistem içində olmağımız aşikar…
Nağıllarımız belə başlayır: Biri vardı, biri yoxdu… Əslində isə hər şey, təkcə nağıllar yox, hər şey bundan başlayır. Bu bir universal ikigözlü xurcundur ki, ucu-bucağı yoxdur. Sonsuz sayda dünyaları belə öz içində ehtiva edə bilən bir nəhayətsizlikdir. “Biri vardı” burada bizim yadımıza Birunu salmırmı?! Və “biri yoxdu” da Əndərunu, daim gizlətməyə çalışdığımız (guya olmayan) məkanı yadımıza salmırmı? Mənim yadıma onlar düşdü.
Baxın, məncə, bizim yaddaşımızın da özünəməxsus Birun-Əndərun oyunları yox deyil. Biz bəzən aşkar olan Birun hissəyə elə şeyləri üzə çıxarıb gizli Əndərunda elə şeyləri gizlətmişik ki, indi yerbəyer zamanı gələndə mat qalırıq ki, sən bir gör, nə boyda bir zamanın içində özümüz üçün yanlış dəyərlər düzəltmişik. Elə Füzulini götürək. Əsrlər oldu ki, onu qəmin, kədərin, əzabın əvəzsiz tərənnümçüsü, gözəgörünməz hisslərin cilovunu müqtədir qələminin ucunda tutub saxlayan şairlər şairi kimi tanıdıq. Bu isə, sən demə, Birun söhbətindən başqa bir şey deyilmiş. Füzulinin bu cür görüntüləri onun birununun təzahür formaları imiş.
Hər şair özünün bir, ya iki misrasının içində olar. Yerdə qalan, necə deyərlər, təfərrüatdır. Füzuli “…Şəbi-hicran, yanar canım…” kimi hətta amansız odlu fəryadın, yaxud pıçıltının içində deyil. O, qəm şairi deyil! Kədər, sitəm, biçarəlik şairi deyil. Füzuli onlarla, yüzlərlə bu qəlibdən olan başqa yazdığı şeirlərin də şairi deyil. Bu şeirlər Füzuli adlı möhtəşəm bir qəsrin olsa-olsa birunudur. Bəs əsl Füzuli hardadır, yaxud onun əsl misraları kənar, naməhrəm gözdən harda gizlənib?! O qəsrin əndərunu hanı?!
Məcnun doğularkən şair onun adından İlahiyə üz tutub belə söyləyir:
Olmuşdu zəbani-hali guya
Söylərdi ki, ey cəfaçı dünya,
Bildim qəmini sənin ki çoxdur,
Qəm çəkməyə bir hərif yoxdur.
Gəldim qəminin olam hərifi,
Gəl imtahan eylə mən zəifi.
Qanda qəm ola, qılma ehmal,
Lütf eylə, dili-həzinimə sal.
Həm ver mənə qəm yemək kəmali,
həm aləmi qəmdən eylə xali!..
Füzuli özünün bütün böyüklüyü ilə bu təmiz və pak misraların içindədi, Füzuli bu misraların şairidi. Budur Füzulinin əndərunu! Bu misralarda qəm yoxdur, bir çılğınlıq və bir nikbinlik var. Dəlisov inam var ki, ona İlahidən təmənna etdiyi, istədiyi qüvvə verilsə, o, bütün aləmi çəkib qəmdən azad edəcəkdir. Qəmdən və kədərdən azad etmək istədiyi dünyanın isə bir vahid bəşər övladı var, bir bölünməz bəşər övladı. Bu dünyada milli, dini, irqi fərqliliklər mövcud deyil. Füzuli əzab-əziyyətdən bəşərin yalnız bir qismini azad etməyi düşünmür, o, bütün bəşərin əvəzinə “qəm yemək” istəyir. Budur Füzuli! Budur Füzulinin əndərunu. İllər, bəlkə əsrlər boyu “Şəbi-hicran” qalxanı ilə kənar gözdən gizlədilən, kənar gözün təsvirinə və təfsirinə gəlməyən məkanı.
Əlbəttə ki, Füzuli bu misraların içindədi. Bu misralardan Füzulinin əsl ruhani məkanı qurulub… Bu misralarla o böyükdür. Çünki bu Füzuli, əslində, Poeziyanın vətəndaşıdır, özü də sıradan vətəndaşı deyil, Poeziyanın İsa peyğəmbəridir. Biz əsl Füzulini onun dünyaya, bəşəriyyətə mesaj kimi göndərdiyi bu misraların içində görürük. Bəlkə də əsl Füzuli elə öz yaşam dövründə də bu misraların, bu məhrəm misraların içində mənəvi bir əndərunun içindəki kimi gizlənirdi. O misraların Füzulisi öz əndərunu indi-indi ehtiyatla tərk edir. Çünki onun dünyası onu yavaş-yavaş anlamağa çalışır…
Füzuli öz dünyasına uyuşmur. Ona uyğun gəlmir. Füzuli kardioqram şəkillərində olan kimi üfüqi xəttin şaquli xətlərlə kəsilmələrindədi. Çünki həyat ordadı. Nə qədər şablon səslənsə də min dəfə deyiləni mən də min birinci dəfə təkrar edəcəyəm. Amma bir az başqa kontekstdə. Füzuli zəmanəsinə sığmır.
Labirintli ricət. Bir ifadəni o qədər deyiblər ki, öz mənasını az qala itirib. Onu eşidəndə ağız öz-özünə büzülür: “Füzuli zəmanəsinə sığmır”.
Elmi ifadədən çox, “alimanə” ifadədir. Nə üçün sığmır?! Nəyə görə sığmamalıdı?! Bunun axı bir məntiqi əsası olmalıdı. Höte deyirdi ki, Hamlet zəmanəsinə sığmır, çünki o, büllur vazaya əkilən bir palıd ağacı kimidi. Büllur vaz isə zəmanədi. Hötenin metaforasına görə, vaxt gələcək, palıd ağacı böyüyüb vazanı dağıdıb parçalayacaq. Deməli, diqqəti palıd ağacına yox, zəmanəyə vermək lazımdır. Bəs Füzulidə necədi? Füzulinin zəmanəsi belə bir büllur vaz ola bildimi? Ricətin sonu.
Əslində, Füzulinin ədəbi mühiti ölüdür. Orda qızmar günəş altında beyin deşən istinin içində heç milçək vızıltısı da eşidilmir. Amma bununla yanaşı, Füzuli ədəbi zəmanəsinin ölü olmadığını mövcud şaquli xətlər göstərir. Yəni, Füzulinin özü göstərir. Və bir başqa yöndən baxarsaq, Füzuli ölümün ağuşundadır. Zəmanə diridisə, o isə biz bilirik ki, diridi – başqa cür ola da bilməzdi – əgər Zəmanə diridisə, onda əlbəttə ki, Füzuli ölüdür. Xətt ancaq üfüqidir, onu heç nə kəsmir. O öz əndərununu oxucusuna ötürüb və mülk aləmini, şəhadət aləmini tərk edib. Əslində, Füzulinin oxucusu şair tərəfindən ona nə ötürüldüyünü heç başa da düşməyib. Başa düşməyibsə Füzuli bu gün də sükut içində öz vaxtını gözləyir. Və Füzuli indi dirilmək istəyir. Çünki bu gün onun bu dirilməyə hazır olan oxucusu var. 19-cu əsrdə bu dirilmə baş verə bilərdi. M.F. Axundov imkan vermədi.
Kriminal ricət. Rolan Bart mətni dünya kimi qəbul edib müəllifi öldürmüşdü. Təxminən, buna bənzər bir şeyi ondan əvvəl Nitşe də etmişdi. O da cəsarətə gəlib belə bir küfr demişdi ki, Allahı biz öldürmüşük. Daha kimi öldürmək lazımdır ki, Mətnin adekvat anlamının qarşısında maneəyə çevrilməsin? Mətn Birundan Əndəruna, Əndərundan Biruna voleybol topu kimi atılmasın və ya Sonsuz lüğətin içində gizlədilməsin?! Zəmanələr sirlərdən azad olsun, çünki cürbəcür və rəngarəng sirlər zəmanənin içində ağır bir yükə çevrilib anlaşılmaz təbəddülatlara gətirir.
İnsan özü-özünü tanımaqdan get-gedə daha çox uzaqlaşır. Onun özü ilə özü arasında minalanmış sahələrə bənzər keçilməz məsafələr yaranır. “O və özü!” O özündə, özü isə onda bir-birinə tanış olmayan qəribə cizgilər, xüsusiyyətlər axtarmağa başlayırlar. Anlaya bilmədikləri nəsnələr tapırlar. Fokusçular kimi havadan nə isə çıxarıb ortaya qoyurlar. Köhnə sirlər açılmadan və çözülmədən yeni, naməlum sirlər yaranır. Çünki bu insanların da bəziləri müəllifdir. Amma digər tərəfdən, onların bəziləri və daha çox olanları oxucudur. Müəllif və oxucu arasında özünə məkan eləmiş sirlər zəmanələrinin ən ağır yüküdür.
Anlaşılmazlıqların anlaşılana çevrilməsi artıq zəmanənin deyil, Zamanın probleminə dönür. Rolan Barta görə müəllifin ölümü ilə oxucunun doğuluşu eyni anda baş verir. Bir şeyi əlavə etməyi unudur. Müəllif öləndən sonra bu dəfə artıq ruha dönüb bu şəkildə oxucunu gözəgörünməz bir məngənədə sıxacaq. Dilin içində azmış və bəlkə də ərimiş müəllif özü də dilin məngənəsindədi. Bu hələ harasıdır?! Dilin özü də başqa bir məngənədədi. Humboltu xatırlasaq, dil, öz növbəsində, ruhun məngənəsindədi. Çevrə bu şəkildə qapanır.
Bu məqamda mifoloji mövzuda çəkilmiş belə bir rəsm tablosunu xatırladım. Laokoon və oğullarını öldürmək üçün İlahə Hera nəhəng ilanlar göndərmişdi. Bu zavallıların – ata və oğlanlarının ilanların məngənəsində olduqları o tükürpədici mənzərə yadıma düşdü. Müəllif, oxucu və mətn də beləcə ruhun məngənəsindədilər – bütün gərilmiş əzələləri, dəhşətdən və eyni zamanda ləzzətdən dəyişmiş cizgiləri ilə bir yerdə. “Laokoon”dan bizi fərqləndirən yalnız mətndən aldığımız ləzzət hissidir. “Laokoon”da ancaq dəhşət hökm sürür, bizim prosesdə isə dəhşətlə yanaşı ləzzət də var. Ricətin sonu.
Lirik ricət.
Şəhər hamam içində,
Çeşmə saman içində.
Saman altı gedər su
Köhnə zaman içində.
Nəinki “ağıllı” şeirlərdə, hətta belə bir absurd “şeir” parçasında da Birun və Əndərunu ayırmaq mümkündür.
Buradakı Əndərun bizi nağıllarımızdakı “saman saman içində…” məqamına aparır. Buradakı Birun isə qatma-qarışıqdı, xaotikdi, əndərunu qoruyub gizlətməklə, özü də xeyli bacaracaqsız(səriştəsiz) şəkildə gizlətməklə məşğuldur. Ricətin sonu.
Birun və Əndərun ən verimli rakursunu yaddaş və huşsuzluq müstəvisində tapır. Qədim yunanların Mnemozina dedikləri huş (yaddaş) ilahəsi insanın Birundakı fəaliyyətini ehtiva edirsə, onu ən çox düşündürən Leta – huşsuzluq ilahəsi (və eyni zamanda çayı) qaranlığın, xaosun elə özü idi. İnsanın özündən də xəbərsiz onun huşsuzluğu bu cür doldurulurdu və bu huşsuzluq yavaş-yavaş yaddaşdan çıxarılmış lazımsız nəsnələrin məkanına çevrilirdi. Maraqlıdı, “MNEMOZİNA və LETA” “Birun və Əndərun” istiqamətindən necə görünməkdədir?!
Niççe dəhşətli bir uzaqgörənliklə deyirdi: “Səhra böyüyür”. Bu, ilk növbədə, yaddaşın itməsinə bir işarədir. Burdan birbaşa yol bizi bundan daha yaxşı tanıdığımız başqa bir ədəbi müstəviyə – Çingiz Aytmatova gətirir. Onun məşhur “manqurt” ideyasına. Əlaqə göz qabağındadı. Yəni, onu demək lazımdı ki, vaxtilə Sovet intellektualının bayıldığı “manqurt” ideyası ilə Çingiz Aytmatov ən azı fəlsəfi müstəvidə orijinal deyil. Niççe bizim kontekstdə gizli Əndərundursa, Çingiz Aytmatov aşkar Birundur.
“Səhra böyüyür” isə çox böyük və qarşısıalınmaz bir faciədir, daha doğrusu davamlı faciədir, amma əslində, heç dağıntı da deyil. Dağıntını aradan qaldırmaq daha asan məsələdi. Haydegger Niçşeni şərh edərkən deyir ki, dağıntı yalnız özündən əvvəlkinin məhvi deməkdir. Səhra isə bununla yanaşı, həm də (!) özündən sonranın, başqa sözlə, özündən əvvəlin və özündən sonranın, yəni, hər şeyin, büsbütün hər şeyin məhvidi. Yaddaşın yox olmağı, itməyidi. Mən belə deyərdim: Mnemozinanın Letada batmağıdı, boğulmağıdı.
Nəhayət, “Birun-Əndərun” oyunları bizim şəxsiyyətimizi də iki yerə bölür. Biz öz içimizdə saxlayıb hamıdan gizlədiklərimizi hamıya deyə biləcəklərimizdən qoruya-qoruya qalmışıq. Niyə? Nə üçün? Gizlədilən sözlər və deyilən sözlər axı eyni Sonsuz lüğətin içindən çıxırlar. Bəlkə də çox zaman eyni işarələrdən ibarətdirlər. Birunda görünmə “əmri” verilmiş sözlə, əndərunda qapalı, gizli qalmış söz arasında hansı münaqişələr yarana bilər və bu münaqişəni kim həll edə bilər?
İntonasiya, ton… Yalnız onlar bəzən yaxşı, bəzən isə pis qrimçilər kimi sözü “ənlik-kirşana” bürüyüb onu ilkin mənasından uzaqlaşdırma funksiyalarını ciddi-cəhdlə yerinə yetirirlər.
Mürəkkəb məzmunları sadə mətləblərə gətirmək istedadı nadir əql adamlarında olur. Sadə mətləb özü ilə öz məkanına mürəkkəbliyin hər “əza”sını gətirmir, əsas və ümumi ştrixlər səviyyəsində məsələni həll edir. Mürəkkəbliyin dolaşıqlığı, labirinti biz görmədiyimiz (bəlkə də dərinliyinə girib anlaya bilmədiyimiz) tərəfdə qalır. Biz gördüyümüz hissə yenə də Birun hissə olur. Diqqətli olmaq lazımdır. Fikir qatlarının Birunu və Əndərunu incə, həssas nöqtələrə işarə edir.
Dərindən baxsaq, söz əgər şəxsiyyətin bölünməsindən düşdüsə, “mən”lə “mənsizlik” arasında da Birun-Əndərun münasibətləri var. “Otaqda heç nə yoxdur” əvəzinə “otaqda heç nə var” deyə biliriksə, “məndən o tərəfdə bir mənsizlik var” dəxi deyə bilərik. Niyə də “məni” Birun, “mənsizliyi” Əndərun kimi nəzərdə tutmayıb mənə “mən”, mənsizliyə “mənsizlik” mahiyyətini verən altşüurumuzun yollarına düşməsək də ona başqa maraqlı bir kontekstdən nəzər salmayaq?!
Düşündürücü ricət. “Otaqda heç nə yoxdur” əvəzinə “Otaqda heç nə var” məntiqi alternativi bizə nə verir?! İnanmaq istəyirəm ki, bu xüsusda düşünsək, maraqlı nəticələrə gələ bilərik. Ricətin sonu.
Adi ricət. İnformasiya nədir sualına ən qısa və aydın cavab budur: İnformasiya entropiyanın aradan götürülməsidir. Entropiya xaotik bir mahiyyətdir. İnformasiya isə bu müstəvidə sahman yaratmağın üsuludur. Hər hansı sahman yaratma cəhdi yenilik nəticəsində baş verir. Elə buna görə də informasiyanı hər hansı deyil, təzə olan xəbər kimi götürmək doğrudur. İnformasiya və entropiyanı eyni xəttin görünən və görünməyən tərəflərində duran Birun-Əndərun münasibətlərinin fonunda daha aydın anlamaq mümkün deyilmi?! Mümkündür. Ricətin sonu.
Birun-Əndərun münasibətlərinin kəskin qarşıdurma mahiyyətini yavaş-yavaş itirib yumşaq qarşıdurma rejiminə, bəzən isə altşüura keçməsi prosesində həyatımızda baş verən bir qnoseoloji-psixoloji faktor önəmli rol oynayır. Tolerantlıq əxlaqı bizi bürüdükcə həyatımızda “bəlkə” və “ola bilər”lərin rolu çoxalır. Biz Aristotel məntiqinin barrikadasındakı barışmaz tərəfləri sanki sülhə dəvət etmiş kimiyik. Biz artıq bir ölüyə baxıb əgər o tərpənmirsə, anındaca “ölüdür” demirik. Amma axı o, diri də deyil, ölü də deyil. Aristotel deyirdi ki, insan ya ölüdür, ya diri. Amma məsələn, başqa bir ağıllı adam (məşhur fizik Fon Neyman) deyir ki, bu adam nə ölü ola bilər, nə də diri ola bilər. Yəni, bu adam komada ola bilər. Yəni, “bu adam bəlkə (ola bilər…) komadadı” yanaşmasının da məntiqi əsası vardır və bunu nəzərə almaq lazımdır.
Biz yadımıza salaq və xatırlayaq ki, belə bir koma (nə diridi, nə ölü!) vəziyyətinin özünəməxsus təsvirinə, uzaqda yox, elə “Dədə Qorqud” dastanında rast gələ bilirik. “Qanturalı” boyunu nəzərdə tuturam. Kafirlərlə döyüşdən əvvəl bizim qəhrəmanı tərslikdən uyqu tutur və o elə möhkəm bir yuxuya gedir ki, hətta sevgilisi Selcanxatun onu heç cür bu yuxudan oyada bilmir. Düşmən əskəri isə artıq yaxınlıqdadır. Müəllif deyir ki, ol zamanlar oğuz igidləri yatanda yeddi gün, yeddi gecə yatardılar. Bunun adına “küçücük ölüm” deyərlərdi. Küçücük ölüm haman “koma” deyilmi?! Fon Neymanın dediklərini qədim Oğuz dastanı öz qəhrəmanını bu cür devlər kimi yuxuya verməklə təsdiqləmirmi?! Və bu məqam “Kitabi – dədə Qorqud”un Əndərun hissəsinin elementi deyilmi? Bu məqamda Füzuli ilə bağlı dediklərimizi də xatırlamaq olar.
“Bəlkə”dən sonrakı həyat çizməsi və “bəlkə”dən əvvəlki həyatın özü… Əlbəttə ki, Birun və Əndərun münasibətləridir. Və əlbəttə ki, “bəlkə”dən sonrakı qisim Əndərun qismi olacaq.
Lirik ricət. Belə bir cümləyə diqqət edək. “Taleyində olan həyatında olmaya bilər”. Bu cümləni mən “Vakxanaliya mövsümündə Çalıquşu” adlı hekayəmdə işlətmişəm. Bu cümlənin dərindəki mənası uzun zamandan bəri danışığımızda, yazımızda sinonim kimi işlədilən “tale” və “həyat” sözlərini, nəhayət ki, bir-birindən ayırır. Şeirimizdə, nəsrimizdə, ümumiyyətlə, bədii mətnlərimizdə “həyatım” dedinsə, ardınca “taleyim”, “taleyim” dedinsə, ardınca “həyatım” gəlir. Fərq isə təkcə fəlsəfi dərketmə məqamında deyilmiş. Fərq həm də bədii dərketmə məqamında özünü göstərə bilirmiş. Tale ilə həyat arasına bu cümlə vasitəsilə sanki bir pərdə çəkilir. Onların, əslində, bir-birinin eyni olmadıqları üzə çıxır. Həyatın öz yolu var, taleyin isə öz yolu. Və onlar yenə də Əndərunla Birunu bizə xatırladır. Yenə də Əndərun və Birun hissələr qarşı-qarşıya durmuş kimidir. Tale yad gözdən kənar bir Əndərundusa, həyat hamının gözü qabağında baş alıb gedən bir Birundur. Əndərunda olan Birunda görünməz, Birunda olmaz, ən azından Birunda əl-ayağa dolaşmaz. Ricətin sonu.
Düşündürücü ricət. Dilimizdə “mən-lilik” sözünə ehtiyac var. “Süni şəkildə söz yaranmaz” deməyə tələsməyək. Dərinə getsək, niyə də yaranmasın, yaranar. “Liliput” buna klassik nümunədir. Amma bu məsələnin bir tərəfidir. “Mən-lilik” sözünə qayıdaq. Mendeleyev cədvəlinin boş yuvacıqları olduğu kimi leksikamızda da boş, amma yeri görünən yuvacıqlar var. İlk baxışda “mən-lilik” “mən” sözünü xatırladır. “Mən” isə hələ “mən-lilik” deyil. Mən-lilik ona görə var ola bilir ki, onun müqabilində onun əksi olan “mən-sizlik” var. Bu kontekstdə “Mən-sizlik” sözü öz qaranlıq sakitliyində “mən”in Əndəruna, bir növ qeybə çəkilməsidir. Ricətin sonu.
Nə zamansa “1937az.” (indiki “Kulis”) saytında Məmməd Süleymanovun “Yazmaq və susmaq zamanı” adlı bir məqaləsini oxudum. Müəllif yazmaq zamanını və susmaq zamanını fərqləndirirdi. Hər müəllifin susmaq zamanı və təbii ki, haqqı var. Maraqlıydı. Mənə “Birun-Əndərun” müstəvisində bir az daha dolaşmaq üçün fürsət verdi.
Əlbəttə, mənalı susqunluq mənasız çığırtıdan həmişə yüksəkdə olub. Amma biz, məncə onu da fərqləndirməliyik ki, susqunluğun özünün də bir əndazəsi olmalıdı. Əndazəni keçirsə, susqunluq artıq özü barədə əlavə işarələr ötürməyə başlayır. Bu cür susqunluq zamanı Əndərun öz meyarlarını işə salır və bu da öz növbəsində Birunu hərəkətə gətirir, ona əlavə yük verir. Birun Əndərunun da boynuna düşəni izhar eləməyə məcbur olur. Birunun bu cür ambivalent davranışı Əndərunun öz “qazını” (energiyasını) daha dərinə ötürməsilə nəticələnir. Zaman keçəndən sonra bu halın nağıllardakı gözəllər kimi yuxuya getdiyini görəcəyik. Onların yenə də nə zamansa labüd birləşməsindən sonra bu hal özünü “tədricə qoyulmuş mina” kimi aparacaq – hər an partlaya biləcək. Və belə olan zaman sən bu partlayışın məntiqini, bu azdır, adi semantikasını belə tapa bilməyəcəksən. Qalaktikanın yaranmasına səbəb olan ilkin Möhtəşəm Partlayışın milyonlarla əsr özündən sonraya, bu günə gəlib əks-sədası çatmayıbmı, gəlib çatıb. Məntiq hardadır, kim bunu deyə bilər?! Fiziki qanunauyğunluq – var! Amma məntiq?!
Fonetik ricət. “Doğru – oğru” sözlərini müqayisə edək. Bircə “d” səsinin artırılması ilə görün necə antaqonist məna dəyişikliyi baş verir. “Oğru” fonetik biçimi və semantikası indiki mənaya malik “oğru” sözünə qədər “əg+ru – əgri” dolanbacından keçib gəlib. “D” öz-özlüyündə, əslində, bir Əndərundur. Hər şey nağıldakı kimi göbələk çətirinin içinə sığışıb, onun içində gizlənib. Bütün yerdə qalan o biri hissə isə Birundur. Ricətin sonu.
Niyazi Mehdi www.axar.az saytındakı “Cənnət və cəhənnəm mənə qaranlıqdı” adlı çox maraqlı bir yazısında pozitiv yalanla bağlı deyir ki, ikiüzlü adamların işi keçir. Bunu oxuyarkən, mənim yadıma müəllifi olduğum “Gizli Dədə Qorqud”dan bir məqam düşdü. Qədim Yunan padşahlarından olan Admet, Niyazinin təbirincə desək, əsl ikiüzlü imiş, çünki qonaqpərvərlik qaydalarına riayət edərək arvadının ölümünü dostu Herakldan gizlədir və onun üzünə gülürsə də içində əzab çəkir. Başqa sözlə, ikiüzlülük edir. Buna baxmayaraq, məsələdən duyuq düşən qəhrəman Herakl, nəhayət, həqiqəti öyrənir və bundan sonra qonaqpərvər Admetin işi düzəlir. “Birüzlü” Herakl Tanatla döyüşür və ölmüş arvadını ərinə – “ikiüzlü” Admetə qaytarır. İkiüzlü adamın bizim filosof demiş, işi beləcə düzəlir. Çevrə qapanır.
“Admet-Herakl” ikili qarşıdurması öz-özlüyündə həll oluna bilməz. Hökmən kontekst lazımdır. Kontekst isə Birun və Əndərundan ibarətdir. Admetinbirunu olmasaydı, onun əndərunu Heraklı bu qədərinə maraqlandıra bilərdimi? Admetin birunu Herakla nələri deyir? Əndəruna aparan yola işarə edirmi? Bəlkə bu birun həddindən artıq dərəcədə maskalanmağa və beləliklə, Heraklın diqqətini cəlb etməyə çalışır?! Bəlkə Admet öz birununda Herakl üçün onun şübhələnməsindən yana üstüörtülü mesajlar qoyub?! Amma Herakl zəngin psixologiyaya məxsus bədii qəhrəman deyil. O mifoloji personajdır və həssas qəlbə malik olmaya bilər. Buna baxmayaraq həssaslıqdan məhrum Herakl Admetin birunun da hansısa gizli əndəruna aparan cığırlar hiss edir. “İkiüzlü” Admetə də elə bu lazım deyildimi?!
Eynilə, Sfinks və Təpəgöz kimi. İkisi də eyni kontekstin övladlarıdı. Onların ikisi də öz təntənələrini insanların məhrumiyyəti üzərində qurur. Birunları Qoqolun vəsf etdiyi burun kimi zorlagözə girir. Amma tutalım ki, Təpəgözün əndərunundan kiminsə xəbəri olubmu?! Onun intihar arzusunun səbəbləri kimisə maraqlandırıbmı?!
Orest və Hamlet! Qətilik və süstlük. İnam və tərəddüd. Eyni kontekst – amma bu dəfə önəmli olan kontekstin coğrafi və mənəvi miqyasıdır. Kontekstin həcmini (miqyasını) müəyyənləşdirmək xüsusi həssaslıq istəyir. Orest daha birmənalıdır, çünki tipik mifoloji personajdır. Sanki Orestdə əndərun yoxdur. O, məqsədinə doğru tərəddüdsüz gedir. Bundan fərqli olaraq Hamletin tərəddüdləri (əndərun hissəsi) onun psixoloji zənginliyindən xəbər verir. Əslində, mənə belə gəlir ki, Hamletin əndərunu dolayısı ilə Orestdə də əndərunun olması potensialından xəbər verir. Bunlar iki paralel xətlərdir. Birində nə varsa idealda o birində də olmalıdır. Amma olmalı olan görünməyə bilər. Olmalı olan potensialda ola bilər. Bu baxımdan, Orestdə Hamletdə açıq görünən əndərun görünmür, Orestdə o potensialdadır. Yaxud, belə deyək, Orestin əndərunu çox dərindədir. Onun Hamletlə birləşdiyi kontekst olmasaydı, yəni, bu paralel xətt olmasaydı, biz şübhəsiz ki, Orestin əndərununun bərpası barədə düşünə bilməzdik. İndi isə ən azından bu barədə düşünə bilirik. Paralel xəttin tam qolu (Hamlet qolu) paralel xəttin natamam qolunu (Orest qolunu) bərpa etməyə kömək edir.
Allah Xristosdan insan olanı çıxardı. Ona görə də o deyə bildi: “Mən və Ata – vəhdətdəyik”. Müqəddəs Rəbiyə isə belə deyirdi: “Qəlbimdə Allaha sevgidən başqa bir də Allaha sevgi varımdı”. Yenə kontekst… Və yenə Birun və Əndərun…
Sufilik, əslində, müsəlmanlığın hüdudlarını vurub aşmaqdır. Bəlkə də xristianlığa körpüdür. İsanın “Mən və Ata – vəhdətdəyik”. etirafının ardınca Yusif Həllac, sonra da Nəsimi deyir: “Ənəlhəq!” Kontekst çox böyük olsa da hər halda görməmək olmur ki, hər iki tərəf bir həqiqətin içindədilər.
Rus dilində belə bir ifadə var: “Pravd mnoqo, istina – odna!”
Azərbaycancaya tərcüməsi mütəqəlqəldir, müşkil işdir, əzabdır. Amma bəlkə həqiqət birdirsə, o zaman onun doğruçu və yalançı çalarlarına və bənzərlərinə də təfəkkürümüzdə yer olmamalıdı?!
Həqiqətən də, həqiqət birdir, yerdə qalan təfərrüatdır.
http://525.az/site/?name=xeber&duzelis=0&news_id=59366
Şərh yoxdur