Bəlkə də Hötenin «Faust»u istisna olmaqla hər hansı bir dram əsəri yeganə bir məqsədlə – bədii-estetik konstruksiyanın bütün elementlərinin zaman və məkanda reallaşdırılması, yəni Teatrda tamaşaya qoyulması məqsədi ilə yazılır.
Bu sadə həqiqəti biz ancaq və ancaq ona görə xatırladırıq ki, imkan daxilində oxucuları elə özlərinin tamaşaçı təcrübəsindən çıxış etməyə yönəldirik, çünki, nəzərinizə çatdırım ki, Kamal Abdullanın pyesi məhz iki estetik qavrama üsulunun (həm ədəbi-verbal, həm də potensial seyr-vizual üsulların) kəsişmə nöqtəsində müəllif niyyətinə adekvat olaraq təzahür edə bilər.
Əsasən maarifçilik paradiqmasında inkişaf edən Azərbaycan dramaturgiyasının ümumi axınında Kamal Abdullanın pyesi öz «başqalığını» əhəmiyyətli bir tərzdə bəyan edir: qəhrəmanın yoxluq, fanilik astanasında öz məhrəm yaddaşının zaman və məkanında meditasiyası prosesi özü özlüyündə tamamlanır, özü özünə kifayət edir və heç bir nəsihətanə nəticənin mövcudluğu imkanını nəzərdə tutmur. Zaman etibarı ilə pyesin fabulası məşhur kinik Menippin satiralarına gedib çıxır və müasir yazıçının qələmi altında Şekspirin, Dostoyevskinin, J.Məmmədquluzadənin, Borxesin «lənətlənmiş sualları»nı sublimasiya edir. «Kandarda söhbət» Kamal Abdullanın öz yaradıcılıq metodunda üstünlük verdiyi fabula konstruksiyası olaraq haqqında danışılan pyesdə həddindən artıq ehtiyatla – bəlkə də buna incəlik də demək olar – işlənir.
Keçid vəziyyətinə – iki dünya arasındakı sahibsiz bir məkana düşmüş qəhrəmanın ruhu mədəniyyət yaddaşı ilə, özü də sosial psixologiyanın qıcıqlanmalara məruz qoyduğu bir yaddaşla yüklənmiş, ağırlaşmışdır. O, özünün ədəbi sələflərindən fərqli olaraq, saflaşdırıcı özünüifşalara heç də asanlıqla getmir və qəhrəmanın psixobioqrafiyasının bu amili pyesin sücetinin gedişini təşkil edir. Xalq inamına görə, bu dünyanın sərhədində insanın ruhunu o biri dünyadan gəlmiş bələdçi, mediator qarşılayır ki, onun Yoxluğa – əbədiyyətə, Varlığın o biri tərəfinə keçməyini asanlaşdırsın.
Refleksiyaya meylli ziyalı «o barədə» hər şeyi və ya demək olar ki, hər şeyi bilir və bu səbəbdən də hər vəchlə – bunun mümkün olmadığına əmin olsa belə – öz «həqiqət anı»nı uzatmağa, yubatmağa çalışır…
Öz məğzi etibarı ilə qarşımızda müasir antirəvayət durur, belə ki, infernal mübarizənin finalında xülasə yoxdur, həqiqət ortaya çıxmır və deməli, onun dərk olunması da nəzərdə tutulmur. Qəhrəmanların arasındakı mübarizənin predmeti nəyəsə sahib olmaq ehtirası deyil. Əksinə, onlar addım-addım, pillə-pillə hər şeydən imtina etmək üçün paradoksal bir mübarizə aparırlar. Kosmosda əriməsindən əvvəl ruhu ağırlaşdırır, ona yük olurlar.
Qəhrəman sadəlövhcəsinə elə vəziyyətlər yaradır ki, sonradan özü onu fani dünyaya bağlayan hər şeydən qaçılmaz şəkildə imtina etməli olur, Əbədiyyətin Elçisi – sevimli qadın səbrlə, lakin güzəştsiz olaraq öz opponentinə «kömək» edir, təkəbbür və iltifatla onun hiylələrinə göz yumur.
Bu halda mümkün olan «deklorativlik» təhlükəsindən pyesi Azərbaycan dramaturgiyasında ilk dəfə Kamal Abdullanın tətbiq etdiyi bir növ «kvant effekti» «xilas» edir: RUH-un virtual zaman və məkanında qəhrəman öz-özünə alışır və öz-özünü də elə bir sürətlə söndürür ki, baş verənlərin mənası tezliklə anlaşılmaz olur və özünü bizim hissi qavrayışımızda qoyduğu titrək izlərlə büruzə verməyə başlayır.
Kamal Abdullanın «Bir, iki – bizimki» adlı bu pyesi Həqiqətin açılması iddiasında deyildir: müəllifin özü kimi, oxucu-tamaşaçı da onun astanasında saxlanılır.
…Bu Qapının arxasında niyə belə soyuqdur?
… Biz bir-birimizi tanıya bilirikmi?
… «Ora» «bu dünyada» bizə əziz nəyinsə bir hissəciyini də olsa apara bilərikmi?
…Həqiqətə aparan ayrı hamar, tapdanmış yollar varmı?
…Və nəhayət, nədir Həqiqət?
Bilmirik. Amma biləcəyik.
Yəqin ki… Şübhəsiz… Ehtimal ki…
Bu isə, necə deyərlər, tamam başqa bir hekayətdir…
Vaqif İbrahimoğlu,
rejissor
Şərh yoxdur