Kəramət Böyükçöllə müsahibə

“Ulduz” jurnalının 11-ci sayı yaxın günlərdə işıq üzü görəcək. “Ulduz”da yazıçı Kamal Abdulla ilə gedəcək bu müsahibənin bir hissəsini “Oxu zalı”na jurnalın budəfəki sayına məsul olan gənc yazar Kəramət Böyükçöl  göndərib. K.Abdulla ilə də o söhbətləşib.

– “Yarımçıq əlyazma” romanınızın dilindən yazanlar deyirlər ki, sizin diliniz rəngarəng deyil. “Yarımçıq əlyazma”dakı dil potensialı guya zəifdir, zəngin deyil, əhvalat, macəra çox, müxtəliflik və rəngarənglik yox dərəcəsindədir.

Deyirlər ki, eyni sözləri və ifadələri müəllif az qala minib çapır, romanda xeyli sayda əhvalat və mühakimə təkrarlarına yol verilib. Mətndə işlədilən arxaizmlər orta məktəb dərsliyində nümunə kimi verilən sayı demək olar ki, keçə bilmir və s. və i.a. Bunları qüsur kimi İradə Musayeva bildirir.

– Eləmi? “Mənim dilim rəngarəng deyilmiş…” Amma, əzizim, sən bilirsənmi, o deyilən “rəngarənglik”dən mən məqsədli şəkildə qaçmışam?! Axı Dədə Qorqud dövründən, adamlarından danışan  bir əsərdə o tarixi çərçivədən kənar olan dil ünsürü işlətmək gülünc olardı. Mən bunu şüurlu olaraq etməmişəm. Dastanın dil mövcudluğuna  özündən sonrakı, illah da ki, bu günkü dilin “rəngarəngliyini,” o dövr üçün əttökən bər-bəzəyini aparmamışam. Məndən bunumu istəyirlər?!  Əgər fikir vermisənsə, “Yarımçıq əlyazma”da hətta “ona elə gəldi…” tipli və ruhlu cümlə də yoxdur. Mən nə bilim, ona necə gəldi?! Dədə Qorqud yazırsa, gördüyünü yazır, görüb ki, xan gözünü qıyıb baxır, elə də yazıb. Daha onun “qəlbində baş verən tufandan, fırtınadan” yazmayıb. Bunu XX əsrdə başladılar yazmağa. Dədə Qorqud isə heç kimin qəlbinin içinə girməyi qarşısına məqsəd qoymayıb. Və deyəndə ki, “Dədə Qorqud” dili zəngin dildir, bu hökmü də son dərəcə ağıllı şəkildə anlamaq lazımdır. Bu, nadanların anladığı rəngarənglik “estetikası”nın zənginliyi deyil, bir başqa zənginlikdir.

Təkrarlara gələk. Bunu deyən adamlar “Kitabi-Dədə Qorqud”u bilmirlər. Mən tam ciddiyəm və bunu sübut edə bilərəm. Bəlkə oxuyublar, amma bilmirlər. Hadisələrin, olmuş əhvalatın müxtəlif yerlərdə təkrarı (özü də bir deyil, iki deyil!) dastanın poetik quruluşundan gəlir. Məsələn, xırda bir yadasalma. Dastanda Beyrəyin bəzirganları qarətçilərdən qurtarması, qılınc çalıb baş kəsməsi üç dəfə bütün “nanə-turşusu” ilə verilir. Dastan poetikası deyilən nəsnə də elə budur. İndi bunu bilməyən (əslində, “qanmayan” deməliydim!) bir adam qınayırsa ki, nə bilim romanda dil rəngarəngliyi yoxdur, nə bilim ifadələrin, əhvalatların təkrarı baş alıb gedir və s. və i.a. Beləsinə acımayasan, neyləyəsən?! “Dədə Qorqud” hər adam girən kol deyil.

– Bir başqa bucaqdan yanaşsaq, siz romanlarınızda sistemli və özəl dil konsepsiyası ilə çıxış edirsiniz. Hətta demək olar ki, Azərbaycan yox, Kamal türkcəsində yazırsınız. Yenə də bəziləri, yenə də xüsusilə, qadın tənqidçilər bunu sizin dil qüsurunuz kimi qələmə verir.

– Mən bunu bir dəfə demişəm. Əzizim Kəramət, mən Azərbaycan dilində yazmıram, mən Azərbaycan dilinin potensialında yazıram. Azərbaycan dilində, ütülü, sığallı, lap elə nahamvar yazmaq mənim üçün maraqlı deyil. Mənim üçün  maraqlı odur ki, hiss edəsən ki, cümlə içində bir addım da kənara atsan, bu, artıq azərbaycanca olmayacaq. Dilin imkanının ən son, axırıncı, üzüntü nöqtəsi! Mənim üçün maraqlı oradır, o sərhəd məkanıdır.

Sən düz deyirsən, mənə dil dərsi vermək istəyənlər tapılır. Hətta mənim cümləmi düzəldib – əyib hansısa əndazəyə salmaq cəhdində bulunanlar da var. Nə deyim, vallah?! Ciddi söhbət deyil. Deyirsən, daha çox qadın tənqidçilər bunu edir? Ola bilər. Bilirsən, bu, məni son zamanlar çox düşündürən bir məsələni mənim üçün  bir az da əyani etdi. Bunu ilk dəfə sənə deyirəm. Düşünürdüm ki, bizim dilimizin iki variantı var: Azərbaycan dilinin qadın variantı var və Azərbaycan dilinin kişi variantı var. Bizdə Azərbaycan dilinin kişi variantında yazan bir yeganə xanım yazıçımız var və o da hələ ki mənim dilimi tənqid etməyib. Deməli, sən dediyin  xanım “ədəbiyyatçılar” – “tənqidçilər” Azərbaycan dilinin kişi variantını ya anlamırlar, ya da həzm edə bilmirlər.

– Kimdir Azərbaycan dilinin kişi variantında yazan yeganə xanım yazıçı?

– Afaq Məsud.

“Təəssüf ki son zamanlar az oxuyuram”

– Slavyan Universitetində bir ədəbi mühit formalaşıb. Buna görə sizi dəstəbazlıqda ittiham eləyənlər var. Deyirlər, Kamal Abdulla ikinci Yazıçılar Birliyi yaradıb.

– Bunların hamısı gülməli şeylərdi. Sadəcə olaraq mən inandığım adamlarla işləyirəm. İnandığım adamları öz ətrafıma dəvət eləyirəm, öz yanıma yığıram. Daha doğrusu, onları Salamla, Etimadla bir yerdə yığırıq. Onlarla bir yerdə müəyyən işin qulpundan yapışırıq. Bunlar istedadlı adamlardır. Salam Sarvanı, Etimadı dedim, Rüstəm Kamalı, Aqşini, Fərid Hüseyni, Əsəd Qaraqaplanı da istedadına, iş bacarığına görə çağırmışam yanıma.  Ədəbi zövqümüz, ədəbi düşüncələrimiz də eynidi, yaradıcılıqlarından da xoşum gəlib. İndi mən neyləməliyəm?  Mən istedadsız adamları yığmalıyam ətrafıma? İstedadlı adamları yığıram və yığacağam. Nəylə məşğuldurlar bu adamlar?! “Dünya ədəbiyyatı” seriyasından əsərlər çapa hazırlayır, Yaradıcılıq fakültəsində öyrəncilərlə çalışır, onlarla ünsiyyətə və təmasa girir, maraqlı görüşlər, müzakirələr təşkil edirlər. Bu ədəbi mühitdə tələbələr də udur, onlar da udurlar. Dəstədisə – dəstədi, heyətdisə – heyətdi, qüvvədisə – qüvvədi. Amma hər nədirsə, Yazıçılar Birliyi deyil. (gülümsəyir). Qıraqdan ağız büzənlər isə, biz birlikdə belə qənaətə gəlmişik ki, bizim qüvvəmizə paxıllıq edənlərdir. Onları başa düşmək olar.

– Son zamanlar yazılan əsərləri oxuyursunuzmu?

– Təəssüf ki son zamanlar az oxuyuram. İlk iki cümləni oxuyuram. Üçüncü cümləsi ilə məni öz arxasınca aparıb hər şeyi unutduran əsər… belə deyim, azdı.

– Azərbaycanda qiymətləndirdiyiniz yazarlardan kimlər var?

– Bayaq adını çəkdiyim Salam Sarvan, Etimad Başkeçid, Aqşin, Fərid Hüseyn… Təbii ki, oxuduqlarım içində rəhmətlik Rafiq Tağı var. Nahaqdan biz öz “Məqamlar” kitabımızı – Salam, Etimad və mən – Rafiq Tağının xatirəsinə həsr eləməmişik. Şərif Ağayar var. Murad Köhnəqala var. Orxan Fikrətoğlu, Zahir Əzəmət, Qan Turalı var. Aysel Əlizadə, Mövlud, Qismət var. Əlimə keçdikcə oxuyuram. Ancaq gənclərin arasında biri var ki, onu xüsusilə ayırmaq istərdim. Mənim üçün onun xüsusi çəkisi var.

– Adını çəkdiklərinizin çoxu Slavyan Universitetinin əməkdaşları oldu. Rafiq Tağı isə dünyasını dəyişib. Bu heç… O bir nəfərin isə adını çəkmədiniz. Demədiniz, qocadı, cavandı, hansı janrda yazır.

– Kifayət qədər cavandı. Və kifayət qədər cavanlıqdan uzaqlaşmaqda olan bir adamdı. Ona baxıb deyə bilmirsən ki, bu cavandı, ya yaşlıdı. Yazıçının yaşı olmur. Bax, o adam da yaşsızdı. Çox qəribə bir istedaddı. Adını çəkməyəcəyəm. Amma onda həqiqi istedad, parlaq bir nasir istedadı, nasir nəfəsi və potensialı var. Dağ çayıdı, seldi, nədi, axıb gəlir, yolundakı maneələri dağıdır.

– Bəs niyə demirsiniz, kimdi o?

– Nəsə ürəyim belə istədi. Ad heç nəyi dəyişmir. Amma, həqiqətən, o adamın əsl  Azərbaycan nasirləri arasında yeri var…
– Maraqlıdır, sizin elə bir xüsusiyyətiniz varmı ki, onun aludəçisinə çevrilmisiniz, ayrıla bilmirsiniz. Məsələn, siqaret, içki, qadın və s.

– Siqaret. Mənə elə gəlirdi ki, mən heç vaxt siqaretdən əl çəkə bilməyəcəm. Mənə siqareti rəhmətlik Həsən Turabov atdırdı. Mən də asanlıqla atdım. İndi, ümumiyyətlə, siqaret çəkmirəm. Əvvəl fikirləşirdim ki, necə ola bilər axı, əlimə qələm alım, oturub yazı yazım, ancaq siqaret çəkməyim?! Belə bir hal mənim ağlıma sığışmırdı. İçki… Xüsusi olaraq pərəstiş eləməmişəm. O mənim üçün ola da bilər, olmaya da bilər. Qadın! Nə isə…

– Bəziləri sizi sərt, bəziləri isə mülayim bir insan kimi tanıyır. Hətta bir köşə yazarı yazmışdı ki, guya siz onu pəncərədən atmaq istəmişsiniz. Bu ziddiyyətli münasibət nədən irəli gəlir?

– Mənə çətindi deyəm ki, mən sərtəm, yoxsa mülayiməm. Yəqin həm bu var, həm də o var. Təəssüf ki, bəzən mənim sərtliyimdən dostlarım da inciyib. Görünür, günah məndədi. Nə bilim, vallah?! Əslində isə birinin necə insan olduğunu dostları və bədxahları daha yaxşı bilər. O pəncərə məsələsi isə olub. Amma o adamı pəncərədən atmaq istəməmişəm, istəsəydim, atardım. Vəd vermişəm. Məni tanıyanlar bilir ki, əlimdə kifayət qədər əsas olanda əvvəl-axır verdiyim vədləri yerinə yetirirəm.

– Yazmaq üçün konkret vaxt müəyyən edirsiniz, yoxsa istənilən vaxt yaza bilirsiniz?

– Zamanı bəlli olmaz. Amma başlamaq bir az çətin olur, yazıya başlayandan sonra  isə ayrıla bilmirəm. Ayrılmaq olmur. Yəqin çox adamda belədir.

– Günəş,  yoxsa ay işığında yazmağa üstünlük verirsiniz?

– Mən belə sualları, sadəcə, anlamıram. Bizim səninlə indi Azərbaycan dilinin yuxarıda dediyim başqa-başqa variantlarına keçmək təhlükəmiz var.

– Bu qədər işdən-gücdən necə vaxt ayırıb yaza bilirsiniz? Həm də əsərləriniz irihəcimlidir.

– Sənə bir sirr açım. Mənim sağ çiynimdə bir, sol çiynimdə isə iki gözəgörünməz mələk əyləşib. Mənim əvəzimə onlar yazır. İrihəcmliləri soldakı mələklər yazır.  Hərdən mübahisə edirik. Amma heç kimə demə…

– Həyatda ən çox nəyə sevinirsiniz və nəyə kədərlənirsiniz?

– Bir nəvəm var, üç yaşı hələ tamam olmayıb. Ona sevinirəm. Məni doğru-düzgün anlamayanda isə kədərlənirəm. Bəzən bu kədər, açıq deyim, müxtəlif formalarda üzə çıxır. Təəssüf ki, onun kobud forması da olur. Bəzən isə sevinc də, kədər də eyni vaxtda baş verir.

“Sehrbazlar dərəsi” Türkiyədə iki-üç il bundan əvvəl Arif Acaloğlunun tərcüməsində çap edilmişdi. Bu yaxınlarda isə həmən tərcümənin ikinci nəşri haman nəşr evində basıldı. Amma necə? İcazəsiz! Türkiyədə buna “korsan basqı” deyirlər. Nə mənim, nə də tərcüməçinin icazəsi olmadan 2-ci nəşr gerçəkləşdi. Bax, bu pirat nəşrə eyni vaxtda  həm sevindim, həm də kədərləndim.

“Azərbaycanın istedadsız şairləri”

–  Çağdaş tənqidçilərdən kimi daha çox oxuyur və qiymətləndirirsiniz?

– Ondan başlayım ki, Tənqidi ancaq qüsur göstərmək kimi başa düşənlər, əlbəttə ki, kobudcasına yanılırlar. Tənqid təhlil deməkdir. Tənqidçi əsərin bütün cəhətlərini – həm mənfi, həm müsbət cəhətlərini təhlil edən bir ədəbiyyat adamıdır. Bu mənada, Tehran tənqidçilər içində ruhən mənə ən yaxınıdı. O, əslində, mirzədi, sözün əsl mənasında – mirzə. O, ədəbiyyatın içində eşələnən, onu duyan cəfakeş bir fəhlədi. Ancaq bu tənqidin fikir aristokratı da –  Aydın Talıbzadəsi də var. Yeri gələndə Niyazi Mehdisi, bu “satqın burjua”sı da var. Azərbaycan ədəbiyyatında tənqidçi ancaq tənqidçi deyil. Yeri gələndə Anar tənqidçidi. Anarın mənə böyük bir məktubu vardı “Yarımçıq əlyazma”yla bağlı, yadıma gəlir, çox tənqiddən qiymətli idi. Elçin  çox ciddi tənqidçidi, əlbəttə ki. Ramiz Rövşən, Zeynal Məmmədli tənqidçidi həm də. Vaqif Yusifli, Elnarə Tofiqqızı, Rüstəm Kamal, rəhmətlik Elçin Səlcuq tənqidçidirlər. İsa Həbibbəyli, Vilayət Quliyev, Muxtar İmanov, Rəhim Əliyev var. Maks Statkiyevic tənqidçidi, baxmayaraq ki, sırf ədəbiyyatşünas, mifoloqdu və qarşılaşdırma ədəbiyyatı mütəxəssisidir.  Cavanlardan Əsəd Cahangir hay klassdı!.

– Amma Əsəd Cahangir yazmayıb sizin haqqınızda nədənsə.

– Bəyəm mən ancaq məndən yazanları dedim?! Özü bilər, yazıb-yazmayıb, öz işidi. Amma mən onun yazılarını oxuyuram. Görürəm ki, gözəl tənqidçidi, maraqlı təhlilçidi və təhlilini çəkinmədən edir.

– Siz daha tənqidi yazılar yazmırsınız?

– Məni də, deyirsən, yəni, tənqidçi kimi xatırlayırlar?! Bir şey deyim, mən bunu heç yanda deməmişəm, birinci sənə deyirəm. Hazırda bir mövzu üzərində düşünürəm və onu yəqin ki, yazacağam. Ömür vəfa etsə… Adı bilirsən nədi? “Azərbaycanın istedadsız şairləri”. Həmişə istedadlılar haqqında yazıblar, düzdürmü? Mən bu dəfə istedadsız şairlər haqqında yazacağam. Azərbaycan sovet dövrünün bir ələk istedadsız şairi var ki, onlar ədalətsiz olaraq təhlildən kənarda qalıblar (gülüş). Bunlar Azərbaycanın nəzmlə

məqalə, cümlə yazan şairləridi. Misra yazmaq başqa şeydi. Misra artıq şeirdi. Mən Azərbaycanın cümlə yazan şairlərinin şeirlərini təhlil etmək istəyirəm. Onların içində hətta, təsəvvür edirsən, “dahi” sayılanlar da var.

– Kimlərdi onlar? Belə çoxdular?

– Çoxdular. Mən əksərini şəxsən tanıyırdım. Aralarında gözəl insanlar da var idi və var. Amma şair olmaq gözəl insan olmaq demək deyil. Mənim o kitabım yazılandan sonra kimsə baxıb o istedadsız şairlər arasında özünü, kimsə atasını görəcək, kimsə əmisini, dayısını, kimsə də dostunu.

– Adlarını çəkin bir neçəsinin mümkündüsə. Görək kimlərdi onlar.

– Bir ağıllı adam mənə dedi ki, sən istedadsız Azərbaycan şeirindən yazırsansa onda Azərbaycan ədəbiyyat tarixini yazmalı olacaqsan. Cavab verdim ki, kiçik istisnalarla, bəli! Hələ ki, xüsusi olaraq, kiminsə adını çəkmək istəmirəm. Mən istəyirəm ki, nəhayət, narkomanlar “iynəyə” oturan kimi, “şeir”də də qafiyəyə oturdulan bu lənətəgəlmiş cümlələri misralardan ayırım. Bu adamlar qafiyələnmiş cümlələrlə bizim hamımızı zaman-zaman aldadıblar. İstedadsızlığın da, əslində, öz morfologiyası, öz “estetikası” var və onu rentgen işığında göstərmək maraqlı və faydalı olardı. Bəlkə cümlələri qafiyələndirənlərin sayı azalsın.

– Kamal müəllim, yenə oyun?

– Yenə və həmişə!..

“Ulduz” jurnalı