s7oalNJgB6MW

(“Sehrbazlar dərəsi” haqqında)
II Yazı

Sözlər Cənnətdə doğulub…

Yerə nə Adəm, nə də Həvva qovulub, Yerə “qovulan” sözlərdir.

Adəmlə Həvva yenə cənnətdədirlər. Xatırlayın: Yasaq edilmiş meyvəyə əl uzadandan sonra onların əyin-başları tökülür. Əslində tökülən sözlərdir və “qovulan” da onlardır. Yəni, qabıqcıqlar. Mahiyyət – Adəmlə Həvva yenə də göylərdədir. Allah onların bu fədakarlığını dəyərləndirdi – uzun və gözəl bir ömür verdi onlara. Başlıcası, sevgi.

Cənnətdə lümlüt gəzmək və sözsüz yaşamaq olar. Yerdə isə bu, mümkün deyildir. Amma istisnalar vardır. Ukrayinalı rejissor Miroslav Slaboşpiskonun lentə aldığı “Plemya” – (2014, İngiliscə “The Tribe”) filmi XXI əsrin səssiz-lal filmi kimi dünyada böyük maraq doğurmuşdur. Filmdə heç bir söz yoxdur. Hətta titrlərdə də bundan imtina edilmişdir. Profesional olmayan lal-kar aktyorların filmdə iştirakı isə daha böyük sensasiyaya səbəb olmuşdur. Bu, qeyri-adi mədəniyyət hadisəsinin mövzumuzla ilişkisi varmı? Bu haqda bir az sonra.

Kainat Söz adlı imarətdə kirayənişindir. Söz Ev Yiyəsi kimi çox qəddardır. Hünərin var, onun qoyduğu qaydaları poz, tutaq ki, “əllaməlik” edib bircə səsi və ya hərfciyəzi onun xəbəri olmadan “qonaq” çağır. Və ya daxilindəki işığı onun izni olmadan çox “yandır” O, söz birləşmələrinə və cümlələrə çevrilib üstünə yeriyəcək. Ona görə də kainatın bir “Ol!”-dan yaranışı həm tezisdir, həm də antitesiz!

“Ol!”-dan öncə də vardı kainat. “Ol!” özündə təkcə iki Səsi deyil, həm də Yerüzündəki bütün səsləri imitasiya edir. Ona görə də sözlər düşüncələrimizə hakim kəsilib, sözü aşıb ayrı Dil fəzalarına və ya sözdənkənar sistemlərə keçə bilmirik. Sözün sınırları daxilində varıq. Ondan bir millimetr nə elə, nə də belə… “Biz sözük, bu bədənsə, eyvanımızdır bizim!” (Nizami)

Lakin hərdənbir Sözün metafizik qatı ilə “şuxluq” edən, (“Şuxluğ”u söz oyunu ilə səhv-dəyişik salmayın!) invariantlar axtarıb tapan, transentental məqama yetib onun sınırlarını aşan seçkin insanlar – yazarlar tapılır. Azərbaycan ədəbiyyatında hələ ki, onlardan ikisinin adı məlumdur: İ.Muğanna və K.Abdulla…

İ.Muğanna sözlərin mahiyyətdən qopub gəldiklərini çox gözəl anladı. Didik-didik olmuş paltarların Adəm və Həvvaya məxsus olduğunu hiss etdi. Ona görə də çox ağır və məşəqqətli bir işə girişərək sözləri EySar-dan “geri” çağırmaq, onları təkbaşına Mahiyyətlə doldurmaq istədi. Ağılasığmaz fantastik iş gördü! Amma bir Dil daxilində. Yəni, təkadamlıq kamerada…

K.Abdulla isə Dilə “etibar” etmədi. Dilin çoxqatlı, çoxyönlü, dövr edən və dövriyyədən qayıdan, sistemdənkənar və sistem daxilində mövcud olan struktular məcmusu olduğuna inandı. “Özü-özü ilə danışardı, amma bu dili bir kimsə bilməzdi, özü-özünə suallar verərdi, özü də bu sualları cavablardı. Yenə də hansı dildə – bilən olmazdı” (“Sehrbazlar dərəsi”) Kamal Abdulla beləcə Öz Dil-indən çıxır…

O, Dilin Xəlvəti bir Xanəgah olduğunu intiutiv (Həm də rasional!) qəbul etdi, (Seyid Yəhya Bakuvinin Xanəgahını xatırlayın!) lakin bununla kifayətlənməyərək sözün “hasarladığı” dünyadan kənara çıxmaq üçün əlavə məkanlar axtarışına çıxdı və o məkanı taparaq ona “Sehrbazlar dərəsi” adını verdi. Geniş spektrdə “Sehrbazlar dərəsi” poetexnologiyası, linqvopoetik qatları, gözlənilməz dil paradiqma və paradoksları ilə həm Dilin Görükməz Təpəsi, həm də Dilin Dərəsidir. Buna qədər isə yazıçı çox uzun bir Yol gəlmişdi – özünüifadə formalarından maksimum yararlanaraq özünəməxsus şeirlər, orijinal elmi işlər, pyeslər, tənqidi yazılar, esselər, yapon hokkularına bənzər düşüncə sezintilərini, nəhayət, dünyada böyük rezonans doğuran “Yarımçıq əlyazma”sını yazmışdı… Bütün bu çabaların isə, belə demək caizsə, bir fəlsəfi qayəsi vardı: Sözügedən “Sehrbazlar dərəsi”nə gedib çıxmaq…

SÖZ HƏBSXANASI – TƏKCƏNƏLİK VAXTI

Sözün – “OL!”-un içərisindəyik. (Və ya Küp-ün!)

Salam, Məlum Qrammatika!

Dildən özümüzə elə fonetik, morfoloji və sintaksis hasarlar yapmışıq ki, hasardan o tərəfə boylanmaq belə ağlımıza gəlmir. Bu, özümüz özümüz üçün tikdiyimiz fərdi həbsxanadır. Kim tikdiyini dağıtmaq istəyirsə, əlini qaldırsın?!

Heç kəsin əli qalxmır!

“Sehrbazlar dərəsi” əlahiddə “tarixi roman” anlayışını alt-üst edir. Bu, olsa-olsa qurama bir şeydir. Tarix nədir? “Tarixdən bütün yalanların silinməyi o demək deyildir ki, yerdə ancaq həqiqət qalacaq. Ola bilər ki, yerdə, ümumiyyətlə, heç nə qalmasın” (S.J.Lets – 1909-1966; Polyak yazıçısı və filosofu) Zənnimizcə, normal cavabdır. Bəs insan hissinin tarixi?! Burada “tarix” kəlməsi yaddaşımızı qədimliyə dartsa da, insan hissinin tarixi olmur! Amma bütün tarixi dönəmlərdə hisslərin özünəməxsus ifadə fomaları, intonasiyası, fonetikası, morfologiya və sintaksisi, bir sözlə, qrammatikası vardır.

K.Abdulla dilin əski qiyafəsini soyunmadan onu XXI əsrə “qonaq” çağırır. Ev yiyəsi kimi personajlarla onların dilində danışmaq rahat deyildir. Lakin tədricən “razılığa” gəlirlər, Dil alışır bu hala. Çünki geneloji kodlar dilin damarlarında dövr edən qanda oturuşub, onlara xəfif bir toxunuş gərəkdir ki, “dilə” gəlsinlər. Yazıçının “tərəf-müqabilləri” – obrazları da ona yardımçıdır. Biri digərini “danışdıara” bilir! Bəs yazıçı təhkiyəsi Təkcənəlik vaxtından necə “qurtulur?”

Təkcənəlik vaxtından özünüzü “qoruyun!” Bu, təkcə Sükutun deyil, həm də Sözün vaxtıdır. O sözün ki, onu insan özü özünə deyir. Yəni, susan Söz! Danışmayan söz! Sözün səslənişi və yazılışı onun varlığını təsdiq edir. Bu, çox qəddar bir tərifdir! Bəs səslərini içinə çəkib duran sözlər? Onları hara sürgün edək! Romanda onlar üçün ayrıca bir “ümumi” həbsxana tikilmişdir. Onun sadə bir adı vardır: Təkcənəlik Vaxtı! Allah eləməmiş, həmin həbsxananın ayrı-ayrı “kameralarına” çəkilən sehrbaz sözlərdən birini “danışdırdın”, onda vay sənin halına. O tacirin gününə düşərsən! “Gözləri yumulu sehrbaz ona dodağının ucunda incik bir təbəssüm ancaq bu sözləri deyir: “Get, amma mən bunu sənə halal eləmirəm…”

Romanda cərəyan edən hadisələrin mahiyyətinə varanda görürük ki, heç kəs heç kəsə halal eləmir. Və baş verən dəhşətli hadisələrin kökündə də bu durur! Yazıçı bizi əvvələ qaytarır – Öz-müzə! Və Özümüzü Özümüzdən “çıxarıb” romanın çoxqatlı içi ilə (Bu, həm də çağdaş insanın içidir!) gəzdirir. Öz-ümüz öz-ümüzü görüb sarsılırıq. Əslində romanın əvvəlində tacirin başına gələnlər bizi bu sarsıntılara “hazırlayır”

Sehrbaza verdiyi pullara sonradan tamsılanan tacir Təksənəlik vaxtına girib onu “soyur” Töyşüyə-töyşüyə üzüyuxarı qalxan taciri Yol heç hara aparmır. O fırlanır, vəssalam… Tanış bir yolda insan azarmı? Bəli, azar, hələ o yana da keçər. Və əslində “keçməz” Qalar fırlana-fırrlana… “Yol haman yol, şəhər də ki, öz yerində. İnanılası deyil, indiyənə qədər o naçar kişi o nadürüst yolu gedir, gedir, amma neçə ildi bu yol onu bir yana gətirib çıxarmır” Yazıçı sınayıcı nəzərlərlə düz gözümüzün içinə baxaraq deyir: Halal Yolunuzu gedin, belə olmasa, Yol da natürüstləşər və sizi Yolda qoyacaq. Romanın çeşidli ideya saçmalarından başlıcası elə budur!

Roman bütünlüklə Təkcənəlik vaxtına – “həbsxanaya” salınıb. “Yarımçıq əlyazma”dan gələn ”tək əldən çıxan sükutun səsi” burada çox aydın eşidilir! Çünki əsərdə danışmayan sözlər danışan sözlərdən çoxdur. Lap çoxdur! Əgər susqun sözlər danışsaydı, roman indiki həcmindən azı üç dəfə böyük olardı. Yaddaşıma “ilişən” sözlərin kimə aid olduğunu unutsam da, deyirəm: “Sözlər yarpaqlara bənzəyir, çoxlu yarpağı olan ağaclar az bəhrə verirlər”

“Sehrbazlar dərəsi”ndə sözlərlə rəftar “qəddarlıq” həddindədir. Elə ilk Cümləsindən yazıçı sözlərin bol olacağına vəd vermir, amansız bir zəhmlə “söz talonunu” bizə uzadır! Üstündə də: “Qənaət! Yalnız qənaət!” “Az qala bir balaca dartınıb əlini atsaydı, toxunacaqdı. Karvanbaşı başının düz üstündə dən-dən, duz-duz olmuş bu şıltaq və yorğun ulduzları yenə də heyran-heyran seyr eləməyində idi” Peysajların yaşıl kölgələrində sərinləmək üçün bir damcı yerin olmayacağı artıq bəlli… Çünki yaşıl budaqlar, bol-bol yarpaqlar – sözlər yoxdur! “Dən-dən, duz-duz olmuş şıltaq və yorğun ulduzlar…” Bu qəddar epiteti də unutmayın!!! Ötüb keçən qatarın (karvanın) pəncərəsindən qəfil görünüb yox olan kədərli insan kölgələrinin rəsmləri sanki o dən-dən, duz-duz olmuş ulduzlarla kətana hopdurulur.

Nə acı bir qanun: Həqiqəti kim nə qədər axtarırsa, o qədər də böyük ağrıya tuş gələcək! Daha çox həqiqət axtarışına çıxan Karvanbaşının yarasına daha çox duz basılır! O, qədim pritçada deyildiyi kimi, həqiqətin nə kökdə olduğunu həmcinslərimizə deməmək üçün yalan deməyə məhkumuq! Çünki Ana Həqiqət özü bizə əmr edir: Get, yalan de!

Karvanbaşının öz atasının ruhu ilə “görüşü” dünya ədəbiyyatının ən unikal, ən möhtəşəm və ən sarsıdıcı səhnələrindən biridir. Bəli, müqayisə aparmadan bunu deyirik!!! Zaman dalğalarında insanı simvolizə edərək (Guya sən yalınız mənə mənsubsan, ey Dil!) Heliosun qızıl qayığı funksiyasını yerinə yetirən Dil fırtınalı okeanlardan keçib yenidən geri qayıtmalı idi. Belə də olur! İndi Dil Sükutun – Meditasiyanın “ağrısız” sahillərinə yetişib. Karvanbaşı Böyük Ağrısızlığın (Axı, bu da Ağrıdır!) qapısı ağzında dayanıb! Və ya Həqiqət Qapısının! Onu döyüb içəri keçməyə lüzum vardımı? Səyyah Sehrbaz doğrumu iş görür! Axı Kamal Abdulla personajları doğru və yalan, xeyir və şər, müsbət və mənfi, yaxşı və pis qarşıdurmalarının fövqündə dayanıblar! Heç kəs günahkar deyil! Fəqət hamı günahkardır! Sonda Səyyah Sehrbaz da öz “sehrinin” ucbatından böyük ağrı ilə – kimsəsiz, məsum Uşaqla “yüklənib” “qaçır!” Onun günahı Məsum Günahdır! Və F.Kafka paradoksu ilə üz-üzə dururuq: “İnsan – insandır! İnsan – insan deyil”

Qayıdaq Kamal Abdulla Dilinin bütün meditativ əsrarəngizliyini, sirriçində sirrini içəriləyən, sözdən daha çox Sükutun – Zikrin,Virdin danışdığı səhnəyə – karvanbaşının, atası cəllad Məmmədqulunun ruhu ilə “dərdləşdiyi” səhnəyə – insanın qanını damarlarında donduran səhnəyə! O səhnəyə ki, əslində təltəlşüurumuzda çoxumuz onun həsrətindəyik… Bu, bir Dil nostalgiyasıdır. Bu, Dilin – konkret olaraq insanın kədərli boyartımını göstərən bir pantomim tamaşasıdır. Burada Dil – Bir Adamdır! Karvanbaşının özüdür!

Baxaq görək karvanbaşı söz-söz necə böyüyüb: Ruhun dilindən eşitdiyi “Gicinəqulu” kəlməsi karvanbaşının bütün ruhunu uçurdur. Uşaqlığı kino lenti kimi gəlib durur gözünün qabağında. Məlum olur ki, insan böyüyə-böyüyə həm də sözlərdən ayrı düşür. O sözlərdən ki, onlar böyümürlər. Harada deyilib, ərsəyə gəlib, harada ayaq tutub yeriyibsə, elə orada da qalırlar. Sanki insan yalnız uşaqlığının solğun şəklini özüylə dartıb gətirir, vəssalam… Sözlərdə uyuyan Mahiyyət isə qalır… “Karvanbaşı diksindi nə diksindi, gözlərinə bir an içində işıq gəlmədimi? Qəlbi atlandı” Nə acı bir səhnə – sənə kimsə yad adamların yanında, olsun lap doğma atan, “Gicinəqulu” deyə, amma buna sevinəsən.

Və yenə sükut…

Və yenə danışan sükut…

Beləcə səssiz kadrlar dəyişir…

Və təkrar olsa da, deyirəm: “Sehrbazlar dərəsi” bütünlüklə “Təkcənəlik vaxtı”na salınıb. İstər-istəməz mətnin əvvəlində adıçəkilən “Plemya” (“Alov”) kinosu yada düşür. Əgər Ukrayinalı rejissor bunu dünən edibsə, Ustad Kamal Abdulla on il öncə edib…

Buna Dilin Sözsüz Səma Rəqsi də demək olar, dinamik meditasiya da…

Qədim Hind-Çin fəlsəfi təlimlərinə görə, insanda aydınlanma (Nirva) daha çox uşaqlıq xatirələrinə qayıdarkən baş verir.
Dildə də eyzən bu cürdü!

Kamal Abdulla “Sehbazlar dərəsi”nə – Ana Dilin Uşaqlıq Çağlarına gedib çıxıb…
Səssiz, dilsiz çağlarına…

Bəlkə də o çağlardan qayıdır…

Manera.az