Loğman Rəşidzadə

(Xalq yazıçısı Kamal Abdullanın realizmi, modernizmi, postmodernizmi)

     Məsələ burasındadır ki, insan bütün bunları yuxudan kənar, real həyatında da sınaqdan keçirə bilər. Sadəcə, qeyd etdiyimiz kimi beynin imkanlarından daha çox istifadə etməyə nail olmaq lazımdır. Son dövr Hollivud filmlərində bu məsələlərə tez-tez toxunulur. “Lüsi” filmində beyninin imkanlarından istifadəni sürətlə artıran adam uzaqdan – şəhərdən-şəhərə hər şeyi görür və idarə edir. Adını unutduğum başqa bir Hollivud filmində kriminalistlər ölüm hadisəsinin səbəblərini dəqiqləşdirmək üçün zamanı dondurub üç gün geriyə çəkə bilirlər. Və bütün bunlar fantaziyaya yox, elmi dəlillərə söykənir.

        Dədə Qorqud yuxuda idarə edə bilir. Əslində biz yuxuda iradəsizik. Yuxuda iradi hərəkətlər etmək sirrinə, hələ ki, vaqif ola bilməmişik. Ola bilsin bunun elmi əsasları da mövcuddur. Lakin insan olaraq bunu hələ çözə bilməmişik. Dədə Qorqudun (və Kamal Abdullanın başqa qəhrəmanlarının) yuxuları bu mənada maraq doğurur. Dədə Qorqudun yuxuları illüziyadan daha çox uzaqdan idarəetmə təsir qüvvəsinə malik praktik və elmi yanaşmadır. O, görür, dərk edir, şüurlu şəkildə idarə edir. Bu yuxular yatmış insanın hissi – emosional yaşantıları deyil, daha çox kvant dalğalanması tezliyinin amplitudasına düşən reallığa daha çox yaxındır. Əslində biz beyin imkanlarımızdan kifayət qədər istifadə edə bilsəydik bu yuxulardakını gerçəkdə də edə bilərdik və heç də təəccüb doğurmazdı.

       Yuxu faktı Kamal Abdulla üçün paralel dünyalardan qopan radiomaqnit dalğalar misallıdır. O, bu vasitə ilə kainatın “Möhtəşəm Ahəng”inə yollar axtarır. Arzular, xəyallar, insanın təhtəlşüuru, ruhi təcəlla – bütün bunlar da yuxulardakı kimi real dünyanı dərk etmənin təhrif olunmuş interpritasiyasıdı və paralel dünyaları dərk etmək üçün açar düsturlardır. Bu da “Möhtəşəm Ahəng”in dərkinə və ona qovuşmağa aparan yoldur. Bu mənada onun bədii çabaları, intellektual narahatlıqları başa düşüləndir. O yazır: “…Niyə, niyə adamdan kənarda nə varsa hər şey bu boyda ahəngin içində var ola bilir? Bəs biz nə üçün bu ahəngdən kənardayıq, niyə, görəsən ona qovuşa bilərikmi?!” (“Unutmağa kimsə yox”).

Əslində biz də bu ahəngdəyik. Amma, yəqin ki, hiss etmirik, dərk eləmirik… Bəlkə quşlar, heyvanlar bunu hiss edir, biz isə yox! Beynimizin imkanlarından 10 faizdən artıq istifadə edə bilmirik axı…

***

      Ümumiyyətlə, yuxu fenomeni aydınlaşdırıla bilsə, yuxu şifrələrini çözmə imkanı əldə edilsə, bəşəri inqilab baş vermiş olar, çox xülyalar reallaşar. Yuxu doğrudan da həqiqətə aparan ən kəsə yoldur. Biz yuxularımızın sirrini bilmirik. Yuxularımız da öz sirrini ciddi-cəhdlə bizdən gizlədir. Bəlkə burda ilahi hikmət var? Yaxud Tanrı bizi hələlikdə bu sirləri dərk etməyə hazırlamayıb? Kamal Abdulla da bir yazıçı kimi Tanrı sirlərini çözələyir, onların yozumunu hədəfləyir və oxucunu bu sirlərin cazibəsinə çəkməklə onu bu sirlərin maraq dairəsinə yönləndirir. “Kölgə” hekayəsində cadugərlər ölkəsində yaşayan bir sənətkar günlərin bir günü kölgəsini itirir və kölgəsini itirdiyi səbəbindən özü də cadugərə çevrilir. (Bu da ikiləşməyə bir nümunədir). Sonradan kölgə qayıdır və ona girir. Buna görə də sənətkar cadusunu itirir və ölür. Bu, başqa cür də ola bilməzdi. Sənətkar ölməli, sirr açılmamalı idi. Ümumiyyətlə, bütün xalqlarda bu ənənə var: ölmüş adam yenidən dirilirsə, onu təzədən öldürürlər – yəqin ki, o dünyanın sirlərini qorumaq naminə.

      Bundan başqa, uzunmüddətli yuxuya getmiş xəstələrin yuxusu əbədiyyətin nişanəsi, ölümün sirri kimi qəbul edilir. Bu yuxudan oyananlar son dərəcə ümumi şeyləri xatırlayırlar. Ölüm yuxusuna getmiş bu insanlar olsun ki, yuxuda gördüyü dəqiq detalları da xatırlaya bilər. “Ölüm yaddaşsızlığı” deyilən bu nəsnə bəzən yaddaşa da çevrilər və çox sirlərin üstü açıla bilər. Moris Meterlinqin “Müqəddəs Antoninin qayıdışı” əsərində bu məsələ qabardılır. “Dirilən ölü” – yəni yuxudan oyanan uzunmüddətli xəstə cadugər tərəfindən lal edilir – ölümün sirrini gizlətmək üçün.

       İlahi sirri gizlətməyin özü də bəlkə dünyanı buxovsuz və anlaşılmaz instinktlərdən qorumaq cəhdidir. Bəlkə biz öz qorxunc və mənasız natamamlığımızla bu sirlərin faş edilməsinə hələ hazır deyilik? Hər bir halda Kamal Abdullanın əsərlərində sirraçımı qurbansız ötüşmür. “Unutmağa kimsə yox” romanında mağaranın ruhu sirr əvəzinə qurban tələb edir. (“Cana can“– Dəli Domrul fəlsəfəsi). Çünki sirr yayılmamalı, sirr olaraq qalmalıdır. Bəhram kişi mərd-mərdanə deyir: “- Sənə qurban lazımdır? Qurban – mən”.

       Sirr və qurban “Yarımçıq əlyazma”da da mətnin özəyini təşkil edir. Xızır (Şah İsmayılın oxşarı və əvəzləyicisi) Şah İsmayılın sirrini bildiyindən ölməli və ilahi sirr, eləcə sirr kimi də qalmalıydı. O, günlərin bir günü, elə deyək lap ölüm ayağında bu sirri aça bilərdi, axı. Odur ki, müəllif Lələ bəyi uzaq-uzaq ellərdən sağ-salamat bu məqsəd üçün gətirib çıxarır.

       Qurban və qurbanlıq fəlsəfəsi yazıçı üçün açar vasitə, bədii kodlardandır. Qurbanlıq fəlsəfəsi əzəl gündən insanlığın, dünyanın, bəşəriyyətin xilas fəlsəfəsilə üst-üstə düşür. Allah İbrahim Peyğəmbərə yeganə oğlu İsmayılı qurban kəsmək əmri göndərir. O da bu işi aşkar məmnunluqla icra etməyə girişir. Başqa cür ola da bilməz – Allah əmridir axı… Sonda Allah İsmayılın əvəzinə qurbanlıq üçün qoç göndərir. Və bəşəriyyət xilas olur. Bu hadisəyə qədər Allah yolunda insanları müxtəlif formalarda qurban verirdilər (kəsmək, odda diri-diri yandırmaq, torpağa basdırmaq və s.). İbrahim Peyğəmbərdən sonra bu ənənəyə tədricən son qoyuldu və Allaha insan əvəzinə heyvan qurban verilməyə başlanıldı. Bu fakt Kamal Abdulla yaradıcılığında da bəşəri missiyaya çevrilir və mahiyyətində ilahi sirr daşıyır.

       “Yarımçıq əlyazma” romanında uzun-uzadı təhqiqatın nəticəsi kimi Bayındır xanın da xeyir-duası ilə qurbanlar seçilir: Aruz və Beyrək. Aruz Qazana, Beyrək hər ikisinə qurban. Əslində onlar da qövmün – İç Oğuz və Dış Oğuzun dürlü sirlərindən xəbərdardırlar. Sirr açılmamalı, qəbir evinə getməlidir.

       “Qərar” hekayəsində isə qurban cəllad Məmmədquludur. Məmmədqulu sevir: ilk əvvəl oğulluğu Şahverəni, sonra isə qonşu Pərnisəni. Bu məhəbbət, sanki cəza kimi göndərilən bu sevgi onu tamam dəyişir və son anda qurbana çevirir. Pərnisənin düşüncələri: “…Bildi ki, onu izləyən bu baxışlar, ona görə kədərlidi bu adam heç də deyəsən utanmaz deyil, ömrü boyu əsl sevincin, əsl məhəbbətin, əsl həsrətin nə olduğunu bilməyib, amma bu adam bunları bilməkdən ötrü, bunları dadmaqdan ötrü, həyatını qurban verər”. Verir də. Görünür, burda da dərin bir mistika, ilahi bir sirr var. Cəllad olasan, ömrü boyu adam öldürüb qan tökəsən, sonra da sevəsən… sevəsən və qana, cəlladlığa nifrət edəsən. Şübhəsiz, Məmmədqulu ölməli və bu ilahi sirr, bu hikmət faş olunmamalıydı.

 “Gülü qah-qah xanım” hekayətində bu ikiləşmə mistik xarakter daşıyır. Mərcanı-cadu Gülü qah-qah xanımı iki oxşar, yaxud  iki eyni adam edir. Birini Sarı div, ikincisini Kələ div üçün. Bu eksperiment əslində xeyirxah məqsədə, divlərin Gülü qah-qah xanım uğrunda vuruşlarının qabağını almağa xidmət edir. Bu ikiləşmə xanımı ilk anda sevindirir, sonra qüssə gətirir. Bundan sonra ikiləşmənin məşəqqətini yaşamalı olan Gülü qah-qah xanım da məhəbbətə qurban gedir.

***

       İnsani əxlaqın, mənəvi aləmin üstün nailiyyətləri heç də həqiqətdən kənarda deyildir. Şübhəsiz, həqiqət özü də nisbidir, yalanla iç-içədir. İnsan əməllərində, ümumiyyətlə, mütləq heç nə yoxdur. Dində, elmdə, digər həyati təlimlərdə təzahür edən həqiqətlər arasında sərhəd qoymaq olmaz. Əksinə, hər bir şeyin təzahür formalarında həqiqət ilahi gerçəkliyə söykənir. Odur ki, həqiqət təkdir, əks olunması müxtəlifdir. Bəşəri həqiqətin süqutuyla insanlığın da süqutu (deqratasiyası) sürətlənir. Və yalan göyərir. Bəzən isə bu, daha məqbul amil hesab edilir. Yalan həqiqət naminə daha çox ehtiyaca çevrilir. Tam həqiqəti həmişə söyləmək olmaz. Çox şey onun necə deyilməsindən asılıdır.

       Kamal Abdulla eyni fikri, eyni düşüncəni, eyni hadisəni, son anda eyni həqiqəti müxtəlif variantlarda təqdim etməyi bacarır. Bu onun bir yazıçı, alim kimi coşqun istedadına, dərin intellektinə və geniş erudisiyasına dəlalət edir. O, insan həyatındakı yaramaz vərdişləri də, paralel dünyalardan süzülüb gələn və dərk edilən insani əndişələrin hamı tərəfindən anlaşılan nigarançılıqlarını da, “Möhtəşəm Ahəng”, bəşəri harmoniya və humanizm çabalarını da eyni təmkinlə və inamla bədii obyektə çevirir. Zahiri formaların saxlanılması, əslində, həqiqətin əsas mahiyyətini əks etdirmir. Həqiqətin gerçək məbədi insan qəlbidir, onun daxili aləmidir. Kamal Abdulla, məhz ədəbi obyekt kimi insan qəlbini və onun ruhi təbəddülatlarını seçir. Kamal Abdullanın əsərlərində həqiqət bəzən ideala qurban da verilir.

       “Unutmağa kimsə yox” romanında bu situasiyalarla sıx-sıx üz-üzəyk. Həqiqət və yalan burda difensiallaşır. Əsas vacib olan ideallardır. Həqiqət və yalan burada sadəcə bir vasitəyə çevrilir. “Çiçəkli yazı” haqq-nahaq oxunmalıdır. Nə qədər gedib-gəlmək olar? Nə qədər baş sındırmaq olar? Hamıdan da çox Bəhram kişi narahatdır, F.Q.-dən də artıq. Bəhram kişi, sanki bu sirri açmaqla öz sirli ömrünə də son qoyacağını, rahat nəfəs alacağını düşünürdü. Mağaranın ruhu isə sirri ciddi-cəhdlə qoruyurdu. Son anda Bəhram kişi mağaranın ruhuna yalvarır: “Açar söz ver ona. Yalançı açar söz. Əsl yox, yalançı”. Və mağaranın ruhu Bəhran kişinin canını qurban kimi alandan sonra yalançı açar sözü verir və deyir: “Həqiqət, sən özün necə ki, dedin, heç kimə gərək deyil”.

Fanilik və ədəbiyyət (IV hissə)Məlum olur ki, alimlərin, tədqiqatçıların illərlə üstündə baş sındırdığı bu yazı özündə heç də dərin-dərin tarixi sirləri yaşadan elmi mənbə deyilmiş, adicə epitefiyaya bənzər sevgi məktubuymuş: “Unutmağa kimsə yox… Kimsə yox xatırlamağa”. Bəzilərinə adi görünən bu misralar, əslində yazıçı üçün öz idealını reallaşdırmanın həqiqət anıdır. Qeyd etdiyimiz kimi ilahi sirri bilən hər kəs qurban getməlidir. Burada mağaranın ruhu Bəhram kişini seçir. Çünki Bəhram kişi bu sirrə artıq vaqif olmuşdu.      

“Sehrbazlar dərəsi”ndə də həqiqət və yalanın ekvivalentləşməsi yenə də mistik bir məqsədə, sirrin qorunmasına xidmət edir. İstənilən sirr kütlələrin ehtirasını coşdura, dünyanı silkələyə bilər. Adətən közərən ocağı püləyənlər heç də sonradan onu söndürmək qayğısına qalmır. Odur ki, ruhlar da yalan danışır.